Η ερμηνεία του κόσμου, η ανθρώπινη ανάγκη που αναζητά μίαν αντιστοιχία, ένα λεπτό σημείο σύναψης, ανάμεσα στον επίγειο και τον ουράνιο, υπεραισθητό κόσμο κινητοποιεί, εδώ και αιώνες, τη φαντασία και τροφοδοτεί την ποίηση και τη λογοτεχνία. Η αναζήτηση νοήματος στον κόσμο που ζούμε ενισχύει, επιπλέον, τη φιλοσοφική σκέψη και δίνει ώθηση, μέσα από την έρευνα και την τεκμηριωμένη γνώση, στην εξέλιξη της επιστήμης.
Η διαδικασία δεν είναι πάντοτε εύκολη ούτε τα συμπεράσματα που πηγάζουν από αυτή είναι συχνά τα επιθυμητά. Η πολυπλοκότητα του κόσμου και οι ανθρώπινες δυνατότητες είναι δύο παράγοντες που δεν ευνοούν τις καθολικές απαντήσεις σε τέτοιου είδους ζητήματα.
Μία πτυχή αυτής της συναρπαστικής περιπέτειας αναδεικνύει στο βιβλίο της, με τίτλο «Πάντα αριθμώ διέταξας» - Αναλογία, αριθμολογία και ποίηση (εκδόσεις Μελάνι), η Αλεξάνδρα Σαμουήλ, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου.
Παρουσίαση, από τον Γιώργο Καρουζάκη
Η ερμηνεία του κόσμου, η ανθρώπινη ανάγκη που αναζητά μίαν αντιστοιχία, ένα λεπτό σημείο σύναψης, ανάμεσα στον επίγειο και τον ουράνιο, υπεραισθητό κόσμο κινητοποιεί, εδώ και αιώνες, τη φαντασία και τροφοδοτεί την ποίηση και τη λογοτεχνία. Η αναζήτηση νοήματος στον κόσμο που ζούμε ενισχύει, επιπλέον, τη φιλοσοφική σκέψη και δίνει ώθηση, μέσα από την έρευνα και την τεκμηριωμένη γνώση, στην εξέλιξη της επιστήμης. Η διαδικασία δεν είναι πάντοτε εύκολη ούτε τα συμπεράσματα που πηγάζουν από αυτή είναι συχνά τα επιθυμητά. Η πολυπλοκότητα του κόσμου και οι ανθρώπινες δυνατότητες είναι δύο παράγοντες που δεν ευνοούν τις καθολικές απαντήσεις σε τέτοιου είδους ζητήματα.
Μία πτυχή αυτής της συναρπαστικής περιπέτειας αναδεικνύει στο βιβλίο της, με τίτλο «Πάντα αριθμώ διέταξας» – Αναλογία, αριθμολογία και ποίηση (εκδόσεις Μελάνι), η Αλεξάνδρα Σαμουήλ, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου.
Στο επίκεντρο της έρευνάς της βρίσκεται η αριθμολογία, ειδικότερα η συμβολική χρήση του αριθμού 3 στη νεοελληνική λογοτεχνία. Από αυτό το σημείο, μας οδηγεί στις απαρχές της αριθμολογικής σκέψης, μιας φιλοσοφικής, δηλαδή, προσέγγισης του κόσμου, η οποία στηρίζεται στα μαθηματικά. Η συμβολική χρήση του αριθμού 3 είναι η αφετηρία ενός πανάρχαιου ταξιδιού, μιας πνευματικής περιπέτειας που ξεκινά με τους Πυθαγόρειους και τον Πλατωνικό Τίμαιο, συναντά τους Πατέρες της Εκκλησίας, τους μυστικιστές της ύστερης Αρχαιότητας, αποκρυφιστές, αστρολόγους και μάγους του Μεσαίωνα, και φτάνει στον Κοπέρνικο και τον Κέπλερ. Αργότερα, εντοπίζουμε τη χρήση των αριθμών και τις σχέσεις μικρόκοσμου και μακρόκοσμου διαφοροποιημένες, απογυμνωμένες από τη θεϊκή τους υπεροχή, στον Ρομαντισμό και στους μοντερνιστές.
Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο, η συγγραφέας παρουσιάζει συνοπτικά τα λογοτεχνικά και κοσμολογικά ίχνη της θεωρίας των αντιστοιχιών σε κείμενα και παραδόσεις του ευρωπαϊκού χώρου. Στο δεύτερο μέρος, αναζητά την αριθμολογική διάσταση της σχέσης μικρόκοσμου και μακρόκοσμου, επίγειου και ουράνιου στοιχείου, στη δημοτική ποίηση. Η μελέτη ολοκληρώνεται με παραδείγματα από τη σύγχρονη ελληνική ποίηση, επικεντρωμένη στο έργο του Διονυσίου Σολωμού, του Οδυσσέα Ελύτη, του Νίκου Εγγονόπουλου και του Γιώργου Σεφέρη.
Η σχέση των αριθμών με το μυστήριο και την ουσία του κόσμου σμιλεύτηκε χιλιάδες χρόνια πριν. Η Αλεξάνδρα Σαμουήλ δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην πεποίθηση των Πυθαγορείων, σύμφωνα με την οποία η φυσική πραγματικότητα έχει μαθηματική δομή. Ειδική αναφορά κάνει, όπως είναι φυσικό, στον Τίμαιο του Πλάτωνα που θεωρείτο, ακόμα και 2000 χρόνια μετά τη συγγραφή του, ο πυρήνας του πλατωνισμού. «Χάρη στην αναλογία μικρόκοσμου και μακρόκοσμου που εισάγει ο Τίμαιος», γράφει, «γεννήθηκε η ιδέα ότι και η ανθρώπινη ηθική δεν είναι τίποτε άλλο παρά τάξη και αρμονία της ψυχής, για την κατάκτηση των οποίων μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο η αρμονία – μαθηματική και μουσική- που χαρακτηρίζει την Ψυχή του κόσμου και τις χορευτικές κινήσεις του ουρανού, τις οποίες αυτή παράγει».
Στη συνέχεια, αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο οι αριθμολογικές παραδόσεις και οι συμβολισμοί της αρχαιότητας μπολιάζονται με τον Χριστιανισμό. Όταν, για παράδειγμα, «το Έν δεν ήταν πλέον μια αφηρημένη πρώτη Αρχή, αλλά ο ίδιος ο Θεός και η έννοια της τριάδας είχε μεταβληθεί σε Αγία Τριάδα, μια τριαδική μονάδα – ενότητα, που αποτελούσε το θείο και που για αυτόν το λόγο συμβόλιζε την τελειότητα και την ουσία όλων των πραγμάτων».
Προχωρώντας στον χρόνο, φτάνει στην αναγεννησιακή πεποίθηση ότι το σύμπαν είχε δημιουργηθεί με βάση ένα αριθμητικό σχέδιο. Και αναδεικνύει την αισθητική αντανάκλαση αυτής της θέσης σε όλες τις μορφές τέχνης, καθώς τα έργα τέχνης της εποχής συνδέονται με μαθηματικές έννοιες. Δεν είναι τυχαίο ότι βασικά χαρακτηριστικά τους αποτελούν η ενότητα, η συμμετρία, η ορθή αναλογία και η αρμονία.
Η βεβαιότητα της σύνδεσης Γης και Ουρανών διασαλεύεται τον 16ο και τον 17ο αιώνα, στα χρόνια της Επιστημονικής επανάστασης, από την έκρηξη των επιστημονικών ανακαλύψεων, τα επιτεύγματα του Γαλιλαίου, του Καρτέσιου και την απόρριψη του γεωκεντρισμού, γεγονότα που θαμπώνουν σταδιακά την αντανάκλαση της αριθμολογικής αρμονίας στη λογοτεχνία.
Είναι εντυπωσιακό, πάντως, το γεγονός ότι, παρά τις καταιγιστικές επιστημονικές ανακαλύψεις, η ανθρώπινη ανάγκη που αναζητά κοσμολογικές αντιστοιχίες στους αριθμούς δεν κάμπτεται εντελώς. Η συγγραφέας αναφέρεται στον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο αποτυπώνεται αυτή η σχέση στον Ρομαντισμό, στην ποίηση, μεταξύ άλλων, του Μπωντλαίρ, που θεωρεί ότι «ανάμεσα στον μικρόκοσμο του ανθρώπου και τον μακρόκοσμο της φύσης υπάρχει μια κοινή γλώσσα, που τους επιτρέπει την αμοιβαία αποκάλυψη και αλληλοαναγνώριση, η οποία είναι η γλώσσα των συμβόλων και των αναλογιών…». Διαφορετικές μορφές λαμβάνουν αυτές οι αντιστοιχίες στη δημοτική ποίηση («η δημοτική μούσα φαίνεται να αντλεί κυρίως την έμπνευσή της από «χαμηλές» εκδοχές της αριθμολογίας…») και στο έργο των λόγιων Ελλήνων ποιητών.
Το βιβλίο αποτελεί μία έκκεντρη αλλά ιδιαιτέρως γόνιμη φιλολογική και ιστορική προσέγγιση του ποιητικού φαινομένου μέσα από τις διαφορετικές όψεις της αριθμολογίας. Η προσπάθειά των ποιητών και των συγγραφέων να πλησιάσουν, σε διαφορετικές εποχές, την αρμονία του κόσμου μέσα από τους αριθμούς, σύμβολα της τάξης και της αρμονίας, υπενθυμίζει με συγκινητικό τρόπο, την ανθρώπινη ανάγκη που αναζητά, αδιάκοπα μέχρι σήμερα, μια θεϊκή νύξη και ένα νόημα στο χάος του κόσμου.
Ερωτήσεις, αφορμή για συζήτηση, από τον Γιώργο Καρουζάκη
Αλεξάνδρα Σαμουήλ
Συνέντευξη στον Γιώργο Καρουζάκη
Το βιβλίο της Αλεξάνδρας Σαμουήλ, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου, έχει ως αφετηρία του τη μελέτη της συμβολικής χρήσης του αριθμού 3 στη νεοελληνική λογοτεχνία. Από αυτό το σημείο, μας οδηγεί στις απαρχές της αριθμολογικής σκέψης, της φιλοσοφικής προσέγγισης του κόσμου η οποία στηρίζεται στα μαθηματικά, και αποκαλύπτει την περιπέτεια των αριθμών στο χρόνο ως γόνιμο πνευματικό ταξίδι στον ανθρώπινο πολιτισμό.
Ποια αφορμή ή ποια ιδέα σας ώθησε να γράψετε το βιβλίο;
Όπως σημειώνω και στον Πρόλογο, αφορμή για τη συγγραφή του βιβλίου αποτέλεσε η ευρεία και συμβολική χρήση του αριθμού, και ιδιαίτερα του αριθμού 3, τόσο στη δημοτική όσο και στη λόγια, παλαιότερη και νεότερη ποίησή μας.
Το ενδιαφέρον του βιβλίου σας εκτείνεται σε ένα ευρύ φάσμα πεδίων που συνδέονται με τα μαθηματικά, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, την ποίηση, τη λαϊκή παράδοση κ.ά. Ποιο είναι το συνεκτικό στοιχείο της έρευνάς σας;
Συνεκτικός κρίκος όλων αυτών των πεδίων (θα μπορούσε να προσθέσει κανείς και την αστρολογία, την αλχημεία, τον ελευθεροτεκτονισμό και τον αποκρυφισμό), είναι η αριθμολογική παράδοση, μια φιλοσοφική θέαση του κόσμου που στηρίζεται στα μαθηματικά και στις μυστικές, αριθμητικές αντιστοιχίες του μικρόκοσμου με τον μακρόκοσμο.
Μια παράδοση που ξεκινά από τους Πυθαγόρειους και τον Πλάτωνα και από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως τους μυστικιστές της ύστερης Αρχαιότητας και από αποκρυφιστές, αστρολόγους και μάγους φτάνει, τουλάχιστον, ως τον Κοπέρνικο και τον Κέπλερ, για να εκβάλει σημαντικά διαφοροποιημένη από την ελληνική της καταγωγή στους Γερμανούς και Γάλλους Ρομαντικούς και στους Υπερρεαλιστές επιγόνους τους. Με άλλα λόγια, συνεκτικός ιστός του βιβλίου είναι η παράδοση των κοσμικών συγγενειών και αντιστοιχιών, η πεποίθηση της παγκόσμιας συμπάθειας και επικοινωνίας, νοητό έρεισμα των οποίων υπήρξε πάντα ο αριθμός.
Είναι ενδιαφέρον ότι στη μελέτη σας οι αριθμοί, και γενικότερα τα μαθηματικά, συγκροτούν ένα εργαλείο φιλολογικής και πολιτισμικής προσέγγισης γραπτών κειμένων και παραδόσεων αρκετών αιώνων. Κυρίως, όμως, είναι τα σύμβολα μέσα από τα οποία οι άνθρωποι προσπαθούν να προσεγγίσουν το νόημα του κόσμου. Γιατί η χρήση των αριθμών ευνόησε και ευνοεί τέτοιου είδους προσεγγίσεις;
Οι αριθμοί υπήρξαν ήδη από τους Πυθαγόρειους και τον Πλάτωνα θεμέλιο αλλά τρόπος υπέρβασης της πραγματικότητας, καθώς πέρα από την αναμφισβήτητη, πρακτική χρησιμότητά τους αποτελούσαν σύμβολα τάξης και αρμονίας. Και τούτο γιατί ήταν οι αριθμητικές σχέσεις, οι μαθηματικοί λόγοι θετικών ακεραίων αριθμών που προϋπέθεταν τη μουσική αρμονία αλλά και τις χορευτικές κινήσεις των άστρων, τον αρμονικό δηλαδή κοσμικό ρυθμό. Έτσι, θεωρήθηκαν ως το ιδανικό όχημα από τον μεταβλητό, αισθητό κόσμο προς έναν άφθαρτο και ουράνιο· η κύρια οδός από την ατελή και σκοτεινή Γη προς την τελειότητα των ουρανίων σφαιρών, οδός που θα οδηγούσε στη θέαση του αληθινού «Όντος».
Ποια σημασία αποκτά η αριθμολογία στο σύμπαν του δημοτικού τραγουδιού και ποια στη σύγχρονη ποίηση;
Μια ουσιώδης διαφορά, ως προς τον συμβολισμό των αριθμών, ανάμεσα στο σύμπαν του δημοτικού τραγουδιού και σε εκείνο της νεότερης ποίησης είναι ότι η δημοτική μούσα φαίνεται να αντλεί κυρίως την έμπνευσή της από «χαμηλές» εκδοχές της αριθμολογίας, από την «εκχριστιανισμένη», δηλαδή, αστρολογία, η οποία κατά τους βυζαντινούς χρόνους είχε πλήρως συνδεθεί με τη νεοπυθαγόρεια αριθμοσοφία. Έτσι, η πεποίθηση της κοσμικής συμπάθειας και επικοινωνίας φαίνεται να παίρνει σάρκα και οστά στο δημοτικό τραγούδι κυρίως με την αναπαραγωγή του ρυθμού του σεληνιακού «γίγνεσθαι», των τριών φάσεων του φεγγαριού στις δημοτικές τριάδες, εικονογραφώντας είτε τον ρυθμό της συντονισμένης με τα άστρα ανθρώπινης ζωής είτε την αστρολογική πρόγνωση και διευθέτησή της.
Από την άλλη, είναι πολύ δύσκολο να γενικεύσουμε τη σημασία του αριθμού στη νεότερη ποίηση, καθώς από διαφορετικές «πηγές» φαίνεται να αντλεί λ.χ. ο Ελύτης (κυρίως από την πλατωνική Πολιτεία και τη Ρομαντική Φιλοσοφία της Φύσης), και από διαφορετικές ο Εγγονόπουλος (ελευθεροτεκτονισμός, αλχημεία, αρχαία ελληνικά και αιγυπτιακά Μυστήρια, ορφισμός) ή ο Σεφέρης (Δάντης, Όμηρος, δημοτικό τραγούδι).
Έτσι, το ρυθμολογικό πρότυπο και η αριθμητική ποιητική δομή του Ελύτη ανακαλούν την επανενεργοποιημένη κατά τον Ρομαντισμό πυθαγόρεια μουσική των ουρανίων σφαιρών· τα τριαδικά, ταυτιστικά σχήματα του Εγγονόπουλου συστοιχούν με τον ερμητισμό και τον αποκρυφισμό, παραδόσεις που έχουν στόχο τη συναίρεση και πλήρη κατάργηση των κοσμικών αντιθέσεων, ενώ ο αρνητικός συμβολισμός ορισμένων τριάδων του Σεφέρη δηλώνει την αδυναμία μετατροπής της σεφερικής δυστοπίας σε ευτοπία, αντανακλώντας τη χαμένη πλέον κοσμική αρμονία.
Ποιες βασικές διαφορές εντοπίζετε στη χρήση της αριθμολογίας σε σχέση με το παρελθόν;
Η βασικότερη διαφοροποίηση στην αριθμολογική σκέψη σε σχέση με τον παρελθόν τελείται κατά τον Ρομαντισμό με την υποκατάσταση του υπεραισθητού, ουράνιου κόσμου από τον ψυχοπνευματικό μικρόκοσμο του ανθρώπου. Δηλαδή, μοντέλο του φυσικού, επίγειου κόσμου δεν ήταν πλέον ένας ανώτερος, ουράνιος, αρχαίος και χριστιανικός κόσμος, αλλά ο ηθικός, ανθρώπινος μικρόκοσμος, με άλλα λόγια οι παγκόσμιες αναλογίες εντοπίζονταν πια ανάμεσα στο φυσικό και στο πνευματικό επίπεδο.
Τι θα θέλατε να αποκομίσουν οι αναγνώστες από το βιβλίο σας;
Θα επιθυμούσα να αντιληφθούν ότι για τη σύνθεση του άλλου, του «πέραν» κόσμου, της δεύτερης πραγματικότητας στην οποία στοχεύει η λογοτεχνία, οι ποιητές πάντα έβρισκαν καταφύγιο σε μια κοσμολογική παράδοση, μια μαγική αντίληψη της ενότητας του κόσμου, κύριος φορέας της οποίας υπήρξε ο αριθμός. Και ότι ήταν αυτή η μυστική ερμηνεία του κόσμου εκείνη που μπορούσε να τροφοδοτήσει τις οραματικές, ποιητικές συλλήψεις, και να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στον εαυτό και το σύμπαν, μεταβολίζοντας την υλική πραγματικότητα σε πνευματικότητα.
© Copyright 2001-2012 Θαλής + Φίλοι.
designed & developed by ELEGRAD
