Για άλλη μια φορά ο Τεύκρος Μιχαηλίδης εκπλήσσει. Το καινούργιο του βιβλίο, «Ο μέτοικος και η συμμετρία» ισορροπεί ανάμεσα στο αιματηρό χρονικό του 20ου αιώνα και στα μαθηματικά του, ανάμεσα στην πραγματικότητα και το μύθο, ανάμεσα στο σκοτάδι του κάθε είδους φασισμού και στο φως της ελπίδας.
Το νήμα της ιστορίας κρατά ο μέτοικος, ένας ξεριζωμένος Ίωνας (Γιουνάν), που από την τρυφερή του ηλικία γνώρισε την αγριότητα, τον πόνο και την ερημιά. Όμως ο ήρωάς του διαθέτει ένα σπάνιο χάρισμα: διαθέτει μαθηματικό νουν ο οποίος από τα μικράτα του τον οδηγεί σε μια «μονομανία», την αγάπη του για τη συμμετρία.
Έτσι η διαρκής αναζήτηση μιας μόνιμης εστίας καθώς και η εμβάθυνση στην έννοια της συμμετρίας αποτελούν τους δυο πόλους της μυθοπλασίας του Τεύκρου Μιχαηλίδη. Όμως μια μυθοπλασία σπάνια αποτελεί αποκλειστικό γέννημα της φαντασίας.
Ο Τεύκρος Μιχαηλίδης με μεγάλη υπομονή κέντησε τη μυθοπλασία του με πολλά πλουμίδια: με ατράνταχτα ιστορικά στοιχεία, με λαμπρές μορφές του εικοστού αιώνα αλλά και με προσωπικά βιώματα από την εποχή των σπουδών του στο Παρίσι.
Κριτική της Χριστίνας Φίλη, καθηγήτριας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, μέλους της Διεθνούς Ακαδημίας της Ιστορίας των επιστημών.
Για άλλη μια φορά ο Τεύκρος Μιχαηλίδης εκπλήσσει. Το καινούργιο του βιβλίο, «Ο μέτοικος και η συμμετρία» ισορροπεί ανάμεσα στο αιματηρό χρονικό του 20ου αιώνα και στα μαθηματικά του, ανάμεσα στην πραγματικότητα και το μύθο, ανάμεσα στο σκοτάδι του κάθε είδους φασισμού και στο φως της ελπίδας.
Το νήμα της ιστορίας κρατά ο μέτοικος, ένας ξεριζωμένος Ίωνας (Γιουνάν), που από την τρυφερή του ηλικία γνώρισε την αγριότητα, τον πόνο και την ερημιά. Όμως ο ήρωάς του διαθέτει ένα σπάνιο χάρισμα: διαθέτει μαθηματικό νουν ο οποίος από τα μικράτα του τον οδηγεί σε μια «μονομανία», την αγάπη του για τη συμμετρία.
Έτσι η διαρκής αναζήτηση μιας μόνιμης εστίας καθώς και η εμβάθυνση στην έννοια της συμμετρίας αποτελούν τους δυο πόλους της μυθοπλασίας του Τεύκρου Μιχαηλίδη. Όμως μια μυθοπλασία σπάνια αποτελεί αποκλειστικό γέννημα της φαντασίας. Ο Τεύκρος Μιχαηλίδης με μεγάλη υπομονή κέντησε τη μυθοπλασία του με πολλά πλουμίδια: με ατράνταχτα ιστορικά στοιχεία, με λαμπρές μορφές του εικοστού αιώνα αλλά και με προσωπικά βιώματα από την εποχή των σπουδών του στο Παρίσι.
Ήξερα πως εδώ και χρόνια τον απασχολούσε η γεωμετρία των αραβουργημάτων, αλλά δεν μπορούσα ποτέ να σκεφτώ πως αυτή η έρευνά του θα τον είχε οδηγήσει να καλύψει ολόκληρο τον εικοστό αιώνα ενώ παράλληλα θα απεικόνιζε την κατάσταση που βασίλευε την ίδια εποχή στα μαθηματικά.
Όπως και στα προηγούμενα μυθιστορήματά του (Πυθαγόρεια Εγκλήματα, Αχμές ο γιος του φεγγαριού, Τα τέσσερα χρώματα του καλοκαιριού) έτσι και σε αυτό, τα μαθηματικά κατέχουν πρωταγωνιστικό ρόλο, ενώ δίπλα τους η ιστορία και οι ιστορίες συμμετέχουν κρατώντας το πέπλο από τη μυσταγωγία τους.
Ο σχεδόν αυτοδίδακτος Δημήτρης, γυμνός από ακαδημαϊκές περγαμηνές (μήπως άλλωστε επειδή δεν σπούδασαν μαθηματικά ο Euler, o Lagrange και τόσοι άλλοι έπαψαν να είναι μαθηματικοί;) μετέχει στις διεργασίες τις σχετικές με τη μαθηματική επιστήμη του μεσοπολέμου. Και στο σημείο αυτό, όπως και στα άλλα, ο συγγραφέας τοποθετεί τα πράγματα στην σωστή τους διάσταση, την οποία ίσως πολλοί από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό ίσως να αγνοούν. Η περιπλοκότητα και η πολύ μεγάλη εξειδίκευση της μαθηματικής έρευνας επισημαίνεται ήδη από τη 14η σελίδα καθώς τα μαθηματικά έχουν ξεστρατίσει από την εποχή του 2ου Διεθνούς Συνεδρίου στο Παρίσι το 1900 μετά τον Hilbert και τον Poincaré οι οποίοι κατείχαν τη σφαιρική τους εποπτεία.
Η μη προνοητικότητα των Γάλλων στρατιωτικών, αντίθετα με τους Γερμανούς, να προστατέψουν τον ανθό της γαλλικής διανόησης εύστοχα επισημαίνεται από τον συγγραφέα. Ενώ παράλληλα απεικονίζει τη γένεση του Ν. Μπουρμπακί, η οποία έλαβε χώρα όταν νεαροί, προικισμένοι μαθηματικοί ασφυκτιούσαν κάτω από γερασμένους δασκάλους και απηρχαιωμένα εγχειρίδια. Η παντοδυναμία του Ν. Μπουρμπακί σημάδεψε τα γαλλικά μαθηματικά για δεκαετίες και η προκρουστική τακτική τους (την οποία έμμεσα αναφέρει με τον αποκλεισμό του Μarc Krasner (τον οποίο είχα την τύχη να γνωρίσω) αποτελεί ένα σημαντικό μέρος του βιβλίου του Τεύκρου Μιχαηλίδη. Οι φιλοσοφημένες θέσεις του ήρωά του, για τους αντιεξουσιαστές που με την άνοδό τους στην εξουσία μεταμορφώνονται σε παθιασμένοι λάτρεις της, οι δυσκολίες για την έκδοση βίζας για τον Jacques Hadamard και τον Laurent Schwarz εξ αιτίας των πολιτικών τους πεποιθήσεων, στις ΗΠΑ του Μακαρθισμού, όπως επίσης και η πληροφόρηση για την προσωπικότητα και την ηθελημένη απομόνωση του Alexandre Grothendieck, της μαθηματικής μεγαλοφυΐας του εικοστού αιώνα που τον κέρδισε η οικολογία, όλα αυτά αποτελούν σημαντικές ψηφίδες της ιστορίες των μαθηματικών τις οποίες ο Μιχαηλίδης παρουσιάζει χωρίς καμιά τάση ωραιοποίησης. Η παρουσίασή τους από τον Τεύκρο Μιχαηλίδη σε μη μαθηματικό κοινό θα φωτίσει μια άλλη, εσώτερη πλευρά της επιστήμης, η οποία παρουσιάζει ομοιομορφισμούς με την ιστορία.
Τα ιστορικά γεγονότα, από το μένος των Νεότουρκων για εθνοκάθαρση μέχρι τους μελανοχίτωνες του Μουσολίνι, από τις σφαγές αθώων μέχρι την καταρράκωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, από τον ισπανικό εμφύλιο μέχρι την γερμανική κατοχή στη Γαλλία, από τους «κολλαμπό» μέχρι τους αγωνιστές , όλα αυτά βρίσκονται υπό τον πλήρη έλεγχο του συγγραφέα. Μέσα από συστηματική μελέτη, χωρίς να αφήσει τίποτα στην τύχη, έχει δημιουργήσει ένα πανέμορφο υφαντό, με υφάδι τα μαθηματικά και στημόνι τα μεγάλα γεγονότα του εικοστού αιώνα.
Συναρπαστική από την αρχή μέχρι το αναπάντεχο τέλος, η γραφή του Τεύκρου Μιχαηλίδη με ιστορική συνέπεια αναπαριστά το αιματοβαμμένο χρονικό του εικοστού αιώνα, ενώ παράλληλα, δίπλα από τον ήρωά του συνυπάρχουν ο Έσερ, ο Μπέπο Λέβι, η Ντολόρες Ιμπαρούρι, οι Γκρόθεντικ, ο Ν. Μπουρμπακί κι ένα Παρίσι ζηλότυπα κλειστό και ανέγγιχτο από τους τουρίστες.
Τα μαθηματικά και οι μεγάλες στιγμές του εικοστού αιώνα προχωρούν, αναστρέφονται, περιστρέφονται γύρω από χρονικούς άξονες που μεταβάλλουν και επεμβαίνουν στη μοίρα των θνητών. Όπως μια φούγκα, βασιζόμενα σ’ ένα θέμα που γυρίζει γύρω – γύρω από τα μαθηματικά.
Και μέσα σε αυτό το σύμπαν, όταν η συμμετρία κυριαρχεί και η αναζήτησή της έχει αιχμαλωτίσει τον Ίωνα μέτοικο, θα την βιώσει ακόμη περισσότερο μ’ ένα υπερβατικό τρόπο, στην απεικόνιση της ορθής συμμετρίας, στην επανένωση του Πλατωνικού ανδρόγυνου στο πρόσωπο της Ραχήλ.
Πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς αφού στο βιβλίο του Τεύκρου Μιχαηλίδη όλα υπηρετούν τη συμμετρία, η οποία επεμβαίνει για να αποκαταστήσει τη διασαλευμένη από τους αμύητους, «Διός αρμονία»;
Ερωτήσεις, αφορμή για συζήτηση, από τον Γιώργο Καρουζάκη
– Ποια είναι τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος ο Δημήτρης Αποστολίδης ;
– Πότε και με ποιο τρόπο άρχισε ο ήρωας να αντιλαμβάνεται την παρουσία της συμμετρίας στην πραγματικότητα ;
– Σε ποια σημεία του αστικού ή του φυσικού τοπίου εντοπίζει, στη διάρκεια της ζωής του, ο Δημήτρης Αποστολίδης τη συμμετρία ;
– Σε ποιο διάσημο πίνακα του 20ου αιώνα η έλλειψη συμμετρίας στην απεικόνιση του θέματος ενδυναμώνει το αίσθημα της ολοκληρωτικής καταστροφής ;
– Πώς συνδέει, γενικότερα, ο ήρωας τον πόλεμο και τις αγριότητές του με τη διατάραξη κάποιου είδους συμμετρίας ;
– Ποιες είναι οι σπουδαιότερες προσωπικότητες τις οποίες συναντά στη ζωή του ο ήρωας και ποια είναι η συμβολή τους στην εξέλιξη της επιστήμης και της τέχνης ;
– Ποιες είναι οι έξι συμμετρίες που αφήνουν αμετάβλητο το ισόπλευρο τρίγωνο ;
– Με ποιο τρόπο επηρέασε η μαθηματική σκέψη του 20ου αιώνα την τέχνη, τη φιλοσοφία, την ψυχολογία, την εθνολογία και τις εικαστικές τέχνες ;
Τεύκρος Μιχαηλίδης : O μέτοικος και οι ολέθριες συνέπειες της εξουσίας πάνω στη δημιουργικότητα
Συνέντευξη στον Γιώργο Καρουζάκη
Ο ήρωας του νέου μυθιστορήματος, ο μέτοικος και η συμμετρία (Εκδ. Πόλις), του Τεύκρου Μιχαηλίδη βρίσκεται αντιμέτωπος με τις πιο σκοτεινές όψεις της ευρωπαϊκής Ιστορίας. Το πάθος του για τη γνώση και για την ομορφιά της συμμετρίας θα τον οπλίσει με δύναμη, όχι μόνο για να επιβιώσει αλλά και για να αντιληφθεί το μεγαλείο και την κρυμμένη αρμονία της φύσης.
Με αφορμή την κυκλοφορία του νέου βιβλίου του, που θα μπορούσε να διαβαστεί και ως ένα χρονικό του εικοστού αιώνα, μιλήσαμε με τον συγγραφέα.
– Πώς θα περιγράφατε, συνοπτικά, τον ήρωά σας και την περιπέτειά του ;
Νομίζω πως ο Δημήτρης Αποστολίδης, παρά την πολυτάραχη ζωή του αποτελεί ένα πρότυπο «καθημερινού ανθρώπου». Σε μεγάλο βαθμό άγεται από τα γεγονότα, στις κρίσιμες καμπές της ζωής του δεν έχει το δικαίωμα της επιλογής, περισσότερο επιβιώνει παρά ζει. Έχει ωστόσο τη δυνατότητα να αντλήσει από μέσα του δυνάμεις γι’ αυτή την επιβίωση. Είναι ένα είδος συμβόλου, ο συμβολικός εκπρόσωπος της ανθρωπότητας αν τη θεωρήσουμε ως μια ενιαία ολότητα.
– Ο ήρωάς σας προσωποποιεί, επίσης, την πορεία αρκετών ανθρώπων που «διέσχισαν» τον 20ο αιώνα, αντιμέτωποι με τις πιο αντίξοες συνθήκες, χωρίς να χάσουν, όμως, την πίστη τους στην ομορφιά και τις δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης. Θα τον χαρακτηρίζατε θετικό ήρωα ; Σήμερα, σε μια δύσκολη συγκυρία για την Ελλάδα, τι θα μπορούσε να μάς υπενθυμίσει ο Δημήτρης Αποστολίδης ;
Καίτοι μαθηματικός δεν νομίζω πως ξέρω τι σημαίνει θετικός ήρωας. Ωστόσο ο ήρωάς μου θα μπορούσε σήμερα να εκπροσωπεί τον μέσο εργαζόμενο ή συνταξιούχο που οι κόποι της ζωής του έγιναν βίλες και πισίνες των πολιτικών και των συγγενών τους. Όπως οι Νεότουρκοι, οι φασίστες, οι φαλαγγίτες και οι ναζί εισέβαλαν στη ζωή του απλού ανθρώπου και του έκαψαν το σπίτι, τον έστειλαν στην προσφυγιά ή του πήραν τη ζωή, έτσι κι οι σημερινοί εξουσιαστές της Ελλάδας διασπάθισαν το μόχθο του καθημερινού ανθρώπου, έφεραν τη ζωή του άνω κάτω, τον ανάγκασαν να μεταναστεύσει, σε μερικές περιπτώσεις ακόμα και να αυτοκτονήσει. Όπως κι ο ήρωάς μου, μέσος Έλληνας υπομένει χωρίς να αντιστέκεται, βρίσκει μέσα του τις δυνάμεις να επιβιώσει, πεισμένος πια, ενστικτωδώς αν όχι ορθολογικά ότι δεν υπάρχουν μεσσίες.
– Την ίδια στιγμή, κυρίαρχο θέμα του βιβλίου, είναι και η συμμετρία, ως καθοριστικός παράγοντας των μετακινήσεων του κεντρικού ήρωα μέσα στο χώρο και το χρόνο. Ποιο ρόλο διαδραματίζει η αναζήτηση της συμμετρίας από τον ήρωα ;
Η συμμετρία είναι η κινητήρια δύναμη του μύθου. Είναι αυτή που κάνει τις στατικές εικόνες, αντλημένες μάλιστα από ετερόκλιτες θεματολογίες – μαθηματικά, ιστορία, εικαστικές τέχνες, μισαλλοδοξία -να συνταιριαχτούν σε μια ιστορία. Παρούσα σε όλους τους θεματικούς κύκλους – καμιά φορά δια της απουσίας της – η συμμετρία είναι ο κοινός παρονομαστής.
– Θα μπορούσε κάποιος να συνδέσει τις αγριότητες της Ιστορίας με τη διατάραξη, κάθε φορά, κάποιου είδους συμμετρίας ;
Νομίζω πως ναι. Άλλοτε, εκεί όπου η συμμετρία εμφανίζεται με τις πιο απλές μορφές της, το φαινόμενο είναι εύκολα ορατό. Η κατάρρευση ας πούμε της Σοβιετικής Ένωσης αποτελεί σαφή διατάραξη της συμμετρίας που είχε ως συνέπεια τις αγριότητες των Αμερικανών στο Ιράκ, τη Γιουγκοσλαβία, το Αφγανιστάν και τις ανταποδοτικές τυφλές αγριότητες (νάτη πάλι η συμμετρία) των λεγόμενων τρομοκρατών. Αλλού πάλι η ανίχνευση της αιρόμενης συμμετρίας που προκαλεί μια καταστροφή είναι πολύ πιο περίπλοκη, θεωρώ όμως ότι υπάρχει.
– Ανάμεσα στα πρόσωπα με τα οποία θα συναντηθεί ο Δημήτρης Αποστολίδης συγκαταλέγονται ο χαράκτης Έσερ και ο μαθηματικός Αλεξάντρ Γρόθεντικ. Ποια ήταν, συνοπτικά, η συνεισφορά αυτών των προσώπων στην εξέλιξη της τέχνης και της επιστήμης ;
Ο Γκρόθεντικ θεωρείται δίκαια ως ο κορυφαίος μαθηματικός του εικοστού αιώνα. Πέρα από τη συγκεκριμένη συνεισφορά του στην επίλυση σημαντικών ανοικτών προβλημάτων, που θα ήταν δύσκολο να περιγράψουμε λόγω της τεχνικής τους φύσης, άλλαξε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο διεξάγεται η μαθηματική έρευνα, ιδιαίτερα στον τομέα της αλγεβρικής γεωμετρίας τον οποίο έχτισε ξανά από την αρχή πάνω σε νέες βάσεις.
Ο Έσερ από τη μεριά του μας άφησε εικαστικά αριστουργήματα (ξυλογραφίες, λιθογραφίες, λινοτυπίες) που πέρα από την αναμφίβολη αισθητική καθαρά αξία τους θέτουν σημαντικά φιλοσοφικά ερωτήματα και αγγίζουν, με παιγνιδιώδη τρόπο ενδιαφέροντα μαθηματικά παράδοξα. Η συνύπαρξη και αλληλεξάρτηση του καλού και του κακού που βλέπουμε στις διάφορες εκδοχές αγγέλων και διαβόλων του, οι κύκλοι της ζωής και οι μεταμορφώσεις του θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως – συγχωρήστε μου το νεολογισμό – οπτική φιλοσοφία. Από την άλλη οι «αδύνατες κατασκευές» του, τα αεικίνητα, τα παιχνίδια προοπτικής εμπεριέχουν ιδέες που διατύπωσαν με άλλο τρόπο ο Πουανκαρέ, ο Πένροουζ, ο Κόξετερ – κορυφαίοι δηλαδή μαθηματικοί του εικοστού αιώνα.
Στο Παρίσι θα έρθει κάποια στιγμή σε επαφή με την αφρόκρεμα των Γάλλων μαθηματικών, την ομάδα που έγινε γνωστή με το επινοημένο όνομα Νικολά Μπουρμπακί. Για ποιους λόγους θεωρείται τόσο ριζοσπαστική αυτή η ομάδα ; Θα αναγνωρίζατε κάποιους επιγόνους του κινήματος των Μπουρμπακί σήμερα ;
Η ομάδα Μπουρμπακί έκανε την πρώτη, μετά τον Ευκλείδη, προσπάθεια καταγραφής των υπαρχόντων μαθηματικών σ’ ένα συγκροτημένο ενιαίο, συνεπές σώμα. Ανέτρεψε τη γερασμένη νοοτροπία των μαθηματικών του δέκατου ένατου αιώνα και επέβαλε μια νέα ενιαία ορολογία. Ωστόσο όταν από δυναμική, ανατρεπτική ομάδα «κατέκτησε την εξουσία» δηλαδή τις καίριες θέσεις στα διάφορα πανεπιστημιακά και ερευνητικά ιδρύματα κατρακύλησε σε έναν ιδιότυπο συντηρητισμό που συχνά οδήγησε σε αποκλεισμούς άξιων ατόμων και ρευμάτων. Νομίζω ότι το σύνολο των σημερινών μαθηματικών είναι κληρονόμος του πνεύματος Μπουρμπακί. Πολλά από τα σημερινά μετάλλια Fields δίνονται σε μαθηματικούς που ανατράφηκαν στην «βουρβαχική θερμοκοιτίδα».
– Στο Επίμετρο του βιβλίου διαβάζουμε τη φράση του Αϊνστάιν : Ο Θεός είναι περίπλοκος, δεν είναι όμως κακόβουλος. Με ποιο τρόπο συνδέεται αυτή η ρήση με τις αναζητήσεις του ήρωα ;
Η ρήση του Αϊνστάιν δεν αναφέρεται σε άτομα. Ο «Θεός» του Αϊνστάιν δεν επεμβαίνει στις ζωές των ανθρώπων, δεν γίνεται αποδέκτης αιτήσεων, παρακλήσεων, δωροδοκιών. Είναι η ίδια η φύση, που η δομή της είναι μεν περίπλοκη και συνεπώς επιδεχόμενη παρανοήσεις στην ερμηνεία της, διέπεται όμως από γενικούς νόμους που η διαδοχική εμβάθυνση στην ανακάλυψή τους οδηγεί τον άνθρωπο στο να την κατανοήσει. Ο Αποστολίδης, αναζητώντας και ανακαλύπτοντας διαρκώς νέες μορφές συμμετρίας στη φύση, αντιλαμβάνεται όλο και καλύτερα αυτή την αρμονία στη δομή που αποτελεί κατά τη γνώμη μου τη βάση της «μη κακοβουλίας».
-Το βιβλίο σας, ενώ έχει τη μορφή ενός ιστορικού μυθιστορήματος κι ενός χρονικού του εικοστού αιώνα εκτείνεται πέρα από αυτά τα είδη. Σε ποιο είδος θα το κατατάσσατε εσείς ;
Νομίζω ότι έχοντας τη συμμετρία ως κύριο άξονα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαφώς ως μαθηματική λογοτεχνία, με βάση τον τρέχοντα ορισμό του λογοτεχνικού αυτού είδους (ή μάλλον γένους). Ωστόσο είναι και ιστορικό μυθιστόρημα και ψυχογράφημα και πολιτικό αφήγημα – αφού διερευνά τις ολέθριες συνέπειες της οποιασδήποτε εξουσίας πάνω στη δημιουργικότητα. Αλλά ο χαρακτηρισμός του εναπόκειται στον κάθε αναγνώστη χωριστά, αφού ο καθένας θα το διαβάσει με τον δικό του τρόπο.
© Copyright 2001-2024 Θαλής + Φίλοι.
designed & developed by ELEGRAD
