O Andrew Crumey δημιούργησε ένα βαθιά ουμανιστικό βιβλίο με τις ζωές των ηρώων του, να αντανακλούν, ακόμα και στις πιο αλλόκοτες περιστάσεις, την ανθρώπινη περιπέτεια.
Ξεκινά σαν οικογενειακή ιστορία, εξελίσσεται σε δυστοπικό θρίλερ και καταλήγει σε ένα τέλος ανοιχτό το οποίο αφήνει περιθώρια στον αναγνώστη να ανασυνθέσει την αφήγηση και να εντοπίσει τους δεσμούς που ενώνουν τα τρία μέρη του βιβλίου.
Αλλά και να διακρίνει την επιθυμία του συγγραφέα να ισορροπήσει το ενδιαφέρον του για τη φυσική με τη μεταφυσική και τις υπαρξιακές απορίες.
Οι σκέψεις για τη σχέση επιστήμης και τέχνης, οι φιλοσοφικές, ψυχολογικές και επιστημονικές ιδέες, όλα αυτά τα στοιχεία που μπολιάζουν, με φυσικό τρόπο, τη μυθοπλασία του Crumey, ενισχύουν, τελικά, το αίσθημα των πολλαπλών αντανακλάσεων της πραγματικότητας.
Και επισημαίνουν, με μια δόση σωκρατικής ειρωνείας, την πεποίθηση ότι η αναζήτηση της αλήθειας δεν μπορεί να ακολουθεί μία και μόνο διαδρομή.
Παρουσίαση από τον Γιώργο Καρουζάκη
Μια ιστορία γραμμένη από τον Σκωτζέζο συγγραφέα Andrew Crumey με ήρωα ένα σχολιαρόπαιδο, τον Ρόμπι Κόιλ, ο οποίος μεγαλώνει στη Σκωτία της δεκαετίας του ’70, «βρέχει» το κρεβάτι του τα βράδια, και θέλει να γίνει αστροναύτης, δεν ξέρεις που μπορεί να σε οδηγήσει. Η καθημερινότητα του Ρόμπι Κόιλ, με τον συνδικαλιστή πατέρα που ονειρεύεται ένα μελλοντικό σοσιαλιστικό παράδεισο σοβιετικού τύπου, τη νηφάλια μητέρα και την έφηβη αδελφή, κυριαρχεί στο πρώτο μέρος του βιβλίου.
Όσοι γνωρίζουν από τα προηγούμενα μυθιστορήματα του Andrew Crumey, την πολυπλοκότητα του λογοτεχνικού του κόσμου, την ικανότητά του να απελευθερώνει πολλαπλές όψεις της πραγματικότητας και να αναμειγνύει την επιστήμη με την τέχνη και τη φιλοσοφία, ίσως ξαφνιαστούν στις πρώτες σελίδες: η Βρετανία της δεκαετίας του ’70 με τις βόμβες των ιρλανδών αυτονομιστών του IRA, τις αεροπειρατίες κι ένας μικρός ήρωας που μετατρέπει το ντουλάπι της κουζίνας σε διαστημόπλοιο, μοιάζει να μην προσφέρονται για εντυπωσιακά μετανεωτερικά άλματα.
Η ζωηρότητα των χαρακτήρων, των διαλόγων και ο χιουμοριστικός τόνος του πρώτου μέρους αποκτούν, πάντως, μια θέση δίπλα στις πιο καλογραμμένες περιγραφές της μεσοαστικής ζωής στη Βρετανία της δεκαετίας του ’70.
Ο φιλομαθής και ανήσυχος Ρόμπι με τις δεκάδες παιδικές απορίες -τις οποίες προσπαθεί να συρρικνώσει ο αριστερός ορθολογισμός του πατέρα του- μεγαλώνει, όπως τα περισσότερα παιδιά της ηλικίας του· ανάμεσα στον οργιαστικό κόσμο της φαντασίας και στον οριοθετημένο μικρόκοσμο των μεγάλων.
Η πρώτη ενότητα ολοκληρώνεται με τον Ρόμπι μαθητή γυμνασίου, τότε που το ενδιαφέρον του για τα διαστημικά ταξίδια και για τη Θεωρία της Σχετικότητας θα συναντηθεί με τη γεύση του πρώτου φιλιού που θα «κλέψει» από τη Ντόροθι σε ένα πάρτι.
Το δεύτερο και μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου μάς μεταφέρει, χωρίς καμία προειδοποίηση, στο κέντρο ενός εφιάλτη. Ο Ρόμπι δεκαενιάχρονος νεαρός πια, ανοίγει τα μάτια του μισολιπόθυμος, σε μια μυστική στρατιωτική βάση της Σκωτίας. Η Βρετανία δεν είναι αυτή που ξέρουμε. Ονομάστηκε Λαϊκή Δημοκρατία κι αποτελεί «δορυφόρο» της κραταιάς Σοβιετικής Ένωσης. Η στρατιωτική βάση δημιουργήθηκε μετά το τέλος του Πατριωτικού Πολέμου και την ήττα των Ναζί. Αποτελεί ένα από τα κρυφά χαρτιά της χώρας και συνεπώς της σοβιετικής υπερδύναμης στην ψυχροπολεμική παράνοια.
Ο Ρόμπι πρόκειται να εκπαιδευτεί για να λάβει μέρος σε μια αλλόκοτη διαστημική αποστολή με προορισμό το «Κόκκινο Αστέρι», μια «μαύρη τρύπα» του διαστήματος. Κάποια στιγμή θα μάθει ότι είναι ο «εκλεκτός» που θα επιχειρήσει αυτό το διαστημικό ταξίδι, το πιθανότερο χωρίς επιστροφή. Οι Αρχές πιστεύουν ότι είναι ικανός να επικοινωνήσει τηλεπαθητικά με το «Κόκκινο Αστέρι» και να αποκωδικοποιήσει τα μυστηριώδη κύματα που εκπέμπει.
Η παρουσία του ήρωά μας στη στρατιωτική βάση και η εκπαίδευση που λαμβάνει από τους κορυφαίους επιστήμονες του καθεστώτος, αποκαλύπτουν μια οργουελική κοινότητα, όπου τα άτομά της διαβιούν ως ανθρωποειδή σε ένα περίκλειστο καφκικό σύστημα. Το σεξ, το φαγητό, οι ανθρώπινες σχέσεις, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, αλλά και οι επιστημονικές ανακαλύψεις και απόψεις ελέγχονται, διαρκώς, για να προσαρμοστούν στον μηχανισμό αυτής της αλλόκοτης Πολιτείας. Στοιχεία που προσδίδουν στην ιστορία τη διάσταση ενός δυστοπικού θρίλερ.
Στο τρίτο μέρος, επιστρέφουμε στη Σκωτία της πραγματικότητας, εκεί που οι γονείς του Ρόμπι, ο Τζο και η Αν, ηλικιωμένοι πια, έχουν απορροφηθεί από τις συνήθειες της καθημερινότητας. Προσπαθούν να αντιμετωπίσουν την απώλεια του γιου τους, ο οποίος δεν χάθηκε, τελικά, σε κάποιο φιλόδοξο διαστημικό ταξίδι, αλλά από μια σοβαρή ασθένεια. Ακόμα και μετά την «προσεδάφισή» μας στο ρεαλιστικό περιβάλλον της αρχικής ιστορίας, εμβόλιμα στοιχεία, γνώριμα πρόσωπα και γεγονότα τα οποία έχουμε συναντήσει στη στρατιωτική βάση της κομουνιστικής Σκωτίας, παρεισφρέουν διαθλασμένα στην αφήγηση.
Ο συγγραφέας δεν αφήνει πολλά περιθώρια για αποσαφήνιση της δράσης και η ανάγκη για διαυγή συμπεράσματα μοιάζει να μην εκπληρώνεται. Είναι βέβαιο, πάντως, ότι ο Andrew Crumey δημιούργησε ένα βαθιά ουμανιστικό βιβλίο με τις ζωές των ηρώων του, να αντανακλούν, ακόμα και στις πιο αλλόκοτες περιστάσεις, την ανθρώπινη περιπέτεια.
Οι διαφορετικοί κόσμοι που διαχέονται στα τρία ετερόκλητα μέρη του βιβλίου, τα οποία ενώνονται διακριτικά μεταξύ τους, οι σκέψεις για τη σχέση επιστήμης και τέχνης, οι φιλοσοφικές, ψυχολογικές και επιστημονικές ιδέες, όλα αυτά τα στοιχεία που μπολιάζουν με φυσικό τρόπο τη μυθοπλασία του Crumey, ενισχύουν, τελικά, το αίσθημα των πολλαπλών αντανακλάσεων της πραγματικότητας. Και επισημαίνουν, με μια δόση σωκρατικής ειρωνείας, την πεποίθηση ότι η αναζήτηση της αλήθειας δεν μπορεί να ακολουθεί μία και μόνο διαδρομή.
Ερωτήσεις, αφορμή για συζήτηση, από τον Γιώργο Καρουζάκη
-Στο πρώτο μέρος του βιβλίου ο συγγραφέας σκιαγραφεί την καθημερινότητα μιας οικογένειας στη Σκωτία της δεκαετίας του ’70. Πώς φαντάζεστε την καθημερινότητα μιας ανάλογης ελληνικής οικογένειας την ίδια εποχή;
-Ο Ρόμπι Κόιλ είναι ένα ανήσυχο παιδί που έχει απορίες, σχεδόν για τα πάντα. Πώς αντιμετωπίζουν οι γονείς και ο περίγυρός του τη φιλομάθειά του και πώς ερμηνεύουν, γενικότερα, την πολιτική και την κοινωνική πραγματικότητα της εποχής;
-Αν και το πρώτο μέρος της ιστορίας φαίνεται να ακολουθεί τους συμβατικούς κανόνες αφήγησης, υπάρχουν κάποια μέρη που μας προϊδεάζουν για τα άλματα στο χώρο και στο χρόνο που θα ακολουθήσουν στις επόμενες ενότητες. Ποια είναι αυτά;
-Η μυστική στρατιωτική βάση του μυθιστορήματος είναι μια οργουελική Πολιτεία με αυστηρούς κανόνες και ανάλογες ποινές. Πώς αντιμετωπίζονται οι επιστημονικές ιδέες και θεωρίες μέσα σε αυτό το πλαίσιο;
-Ποιες είναι οι σημαντικότερες επιστημονικές θεωρίες που κυριαρχούν στο μυθιστόρημα;
-Ποια είναι η άποψη της κομουνιστικής ηγεσίας για τις μαύρες τρύπες; Πώς αυτή διαφοροποιείται από εκείνη που επικρατεί στις χώρες του καπιταλισμού;
-Ποια συμπεράσματα προκύπτουν από τον τρόπο που ο συγγραφέας διασχίζει τον ιστορικό χρόνο;
-Με ποιό τρόπο ο συγγραφέας ενώνει τον κόσμο της επιστήμης και της λογοτεχνίας στο μυθιστόρημά του;
ANDREW CRUMEY: «Δεν θα πετούσα με αεροπλάνο που θα είχαν σχεδιάσει ποιητές».
Συνέντευξη στον Γιώργο Καρουζάκη
O χαρακτηρισμός που συνόδευε τον Σκωτζέζο συγγραφέα Andrew Croumey όταν εμφανίστηκε στη λογοτεχνία to 1997, ήταν εκείνος του Φυσικού που έγινε μυθιστοριογράφος. Καθώς περνούν τα χρόνια, ύστερα από τα συναρπαστικά λογοτεχνικά ταξίδια που έχει χαρίσει στους αναγνώστες, η ιδιότητα του Φυσικού συνυπάρχει αρμονικά με εκείνη του λογοτέχνη. Η βαθιά επιστημονική του γνώση εμπλουτίζει τα βιβλία του με θέματα, που η παραδοσιακή λογοτεχνία αδυνατούσε να προσεγγίσει, αλλά και με πρωτότυπους τρόπους αφήγησης. Δεν ανήκει τυχαία στην ομάδα των ανανεωτών του βρετανικού μυθιστορήματος.
Ο Andrew Crumey, υφαίνει με ευφάνταστο τρόπο, χωρίς να του λείπει το χιούμορ, πολυεπίπεδες ιστορίες στις οποίες οι πρόσφατες ανακαλύψεις της κβαντομηχανικής συνυπάρχουν με φιλοσοφικές και ψυχολογικές ιδέες καθώς και με απρόβλεπτα flashbacks στον ιστορικό χρόνο. Ένα ανάλογο ταξίδι επιχειρεί και στο βιβλίο του Sputnik Caledonia (Πόλις). Το όνειρο του μικρού σκωτζέζου Ρόμπι Κόιλ να γίνει αστροναύτης θα μετατραπεί σε εφιάλτη στην κομουνιστική Σκωτία της ενήλικης ζωής του.
O Andrew Crumey μάς παραχώρησε μια συνέντευξη για την ιστοσελίδα της ομάδας ΘΑΛΗΣ+ΦΙΛΟΙ, απαντώντας στις ερωτήσεις μας για το Sputnik Caledonia καθώς και για τη σχέση του με τη γραφή, την επιστήμη, την Ιστορία και τα παιδικά του παιχνίδια.
Στα ελληνικά κυκλοφορούν, επίσης, τα βιβλία του: Μουσική σε ξένη γλώσσα (Καστανιώτης), Μόμπιους Ντικ, Ο κύριος Μι, Η αρχή του Ντ’Αλαμπέρ (Πόλις).
–Αρκετοί κριτικοί χαρακτήρισαν το Sputnik Caledonia ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα, το οποίο μπορούν να απολαύσουν ακόμα και όσοι απεχθάνονται την επιστημονική φαντασία. Εσείς, πώς θα το περιγράφατε;
«Το μυθιστόρημά μου αναφέρεται σε μια διαστημική αποστολή με προορισμό μια “μαύρη τρύπα” του διαστήματος, την οποία οργανώνει η Σκωτία, μια χώρα η οποία έγινε κομουνιστική μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ακούγεται σαν ιστορία επιστημονικής φαντασίας, ή σαν ένα μυθιστόρημα “εναλλακτικής Ιστορίας” και κατά κάποιο τρόπο υπάρχουν στοιχεία και από τα δύο λογοτεχνικά είδη στο βιβλίο, αν και η ατμόσφαιρά του είναι αρκετά σκοτεινή. Την ίδια στιγμή το βιβλίο περιγράφει ορισμένες δεκαετίες από τη ζωή μιας συνηθισμένης οικογένειας, και ένα μέρος του είναι τρυφερό, με ύφος χιουμοριστικό. Κάθε μυθιστόρημα λειτουργεί όταν ο αναγνώστης καταφέρει να συνδεθεί συναισθηματικά μαζί του, ελπίζω ότι το δικό μου δημιουργεί μια ευρεία γκάμα συναισθημάτων στον αναγνώστη: από ευχαρίστηση και περιέργεια μέχρι οίκτο, ακόμα και τρόμο».
-Αν και ακολουθείτε μια γραμμική αφηγηματική δομή, η δράση του μυθιστορήματός σας εξελίσσεται σε τρία διαφορετικά μέρη, σε ποικίλες χρονικές στιγμές, με την ύπαρξη παράλληλων κόσμων να διεισδύουν ο ένας στον άλλον. Ποια σημασία έχει αυτή η διάχυση; Γιατί τα όρια μεταξύ της φαντασίας και της πραγματικότητας είναι τόσο ασαφή;
«Σε αρκετά μυθιστορήματα από την ανάγνωση και μόνο της πρώτης σελίδας ή ενός κεφάλαιου, καταλαβαίνεις, σε γενικές γραμμές, την εξέλιξη όλης της ιστορίας. Δεν ξέρεις ακριβώς τι θα συμβεί, αλλά μπορείς να αντιληφθείς με ποιο τρόπο θα την αφηγηθεί ο συγγραφέας. Μου αρέσει να γράφω μυθιστορήματα στα οποία δεν αντιλαμβάνεται κάποιος πώς, τελικά, θα διατυπωθεί η ιστορία: είναι μέρος της έκπληξης. Με άλλα λόγια, η φόρμα είναι το ίδιο σημαντική για μένα με το περιεχόμενο».
Εναλλακτικοί κόσμοι
-Δεν είναι η πρώτη φορά που επεμβαίνετε στην Ιστορία για να “εγκαθιδρύσετε” τον κομουνισμό σε μια χώρα ή σε μια περιοχή. Πώς γεννήθηκε η ιδέα των «ταξιδιών» σε κομουνιστικές χώρες της φαντασίας σας;
«Υπάρχει το νήμα ενός εναλλακτικού κόσμου, ορατό στα μυθιστορήματά μου στα οποία η Βρετανία παρουσιάζεται ως κομμουνιστική χώρα. Εν μέρει, αυτή η επιλογή προέρχεται από το ενδιαφέρον μου για την Ιστορία και τα ερωτήματα: από τι διαμορφώνεται, τελικά, ο ρους της Ιστορίας; Από τη μοίρα, το τυχαίο, το πεπρωμένο, από κάτι άλλο; Επιπλέον έχω ένα φιλοσοφικό και επιστημονικό ενδιαφέρον για τα παράλληλα σύμπαντα και τις πολλαπλές πραγματικότητες. Μην ξεχνάτε, ακόμα, ότι μεγάλωσα σε μια εποχή που ο σοβιετικός κομμουνισμός φαινόταν απολύτως ακλόνητος- και παρόλα αυτά εξαφανίστηκε τόσο γρήγορα».
-Τελικά, πώς θα ήταν η ζωή στη Σκωτία και στην Ευρώπη αν είχε κυριαρχήσει ο κομουνισμός;
«Εκείνη την εποχή θα ήταν, άθλια, φυσικά. Είχα επισκεφθεί τη Ρωσία στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και ήξερα πάρα πολλούς ανθρώπους που ζούσαν σε κομουνιστικό καθεστώς, συνεπώς δεν τρέφω αυταπάτες για την κατάσταση. Έχει, όμως, ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι ορισμένες από τις πρώην κομουνιστικές χώρες ξέφυγαν από τις χειρότερες συνέπειες της παρούσας οικονομικής κρίσης, επειδή διατήρησαν σε κάποιο βαθμό τις πρότερες οικονομικές τους συνήθειες και δεν ασπάστηκαν πλήρως την καπιταλιστική συνήθεια να ζουν με δανεικά πλούτη.
Σε μερικά από τα μυθιστορήματά μου, η “κομουνιστική Βρετανία” περιγράφεται, από πολλές απόψεις, λιγάκι διαφορετικά από την πραγματική: τα πολιτικά συστήματα δεν διαμορφώνουν ατομικές προσωπικότητες, αντιθέτως έχουν την τάση να ευνοούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές που υπάρχουν ήδη στον πληθυσμό».
Τέχνη και επιστήμη αναζητούν τη γνώση
-Στο βιβλίο σας επαναλαμβάνετε τη φράση: «τα πάντα στο σύμπαν καθορίζουν και καθορίζονται από το κάθε τι». Τι σημασία σημασία έχει αυτή η διαπίστωση για την καθημερινότητά μας;
«Στην πραγματικότητα είναι μια δήλωση για εκείνο, που τον 19ο αιώνα αντιλαμβάνονταν ως «οργανικό» και στη σύγχρονη επιστήμη θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε μη γραμμικότητα. Στο μυθιστόρημά μου αναφέρω κι ένα συγκεκριμένο παράδειγμα με την περιγραφή ενός μηχανισμού ρύθμισης που εντοπίζεται στις μηχανές ατμού, ο οποίος στα αγγλικά είναι γνωστός ως «κυβερνήτης».
Όταν ήμουν παιδί είχα ένα τέτοιο συναρπαστικό παιχνίδι, ακριβώς όπως το περιγράφω και στο βιβλίο. Ήταν φτιαγμένο για να περιστρέφεται με την απελευθέρωση ατμού. Όταν κινούνταν υπερβολικά γρήγορα, μια βαλβίδα περιόριζε τον ατμό, ενώ όταν πήγαινε αργά, η βαλβίδα άνοιγε για να περάσει περισσότερος ατμός. Με αυτό τον τρόπο η κίνησή του καθόριζε και καθοριζόταν από την πίεση του ατμού. Ο Φυσικός James Clerk Maxwell μελέτησε από μαθηματικής άποψης αυτή τη λειτουργία και τώρα αναγνωρίζεται ως μία από τις πρώιμες “κυβερνητικές”, δηλαδή αυτορυθμιζόμενες, συσκευές».
-Κάνετε επίσης αρκετές αναφορές στη σχέση επιστήμης και τέχνης. Σε ποια έργα τέχνης αναγνωρίζει κάποιος, πιο καθαρά, τέτοιους δεσμούς;
«Aρκεί να κοιτάξουμε τον κόσμο του Δάντη για να δούμε πώς ένα έργο τέχνης αποτελεί πρότυπο εκείνου που εθεωρείτο, τότε, επιστήμη, ή ένα μυθιστόρημα όπως τις «Εκλεκτικές συγγένειες» του Γκαίτε, το οποίο δανείστηκε τον τίτλο του από μια Θεωρία της Χημείας. Αυτά είναι ορισμένα παραδείγματα, αλλά γενικότερα θα έλεγα, ότι η τέχνη και η επιστήμη αναζητούν αμφότερες τη γνώση. Αλλά η τέχνη είναι εκφραστική, οργανώνει την εμπειρία και η επιστήμη προτασιακή, οργανώνει ένα γεγονός. Δεν θα ήθελα, πάντως, να πετάξω με ένα αεροπλάνο που έχουν σχεδιάσει ποιητές ούτε να διαβάσω ποίηση γραμμένη από έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή».
-Συνδέεται με κάποιο τρόπο η επιστήμη με την αφηγηματική δομή του βιβλίου σας;
«Υπάρχουν κάποιες πληροφορίες για την επιστήμη στο περιεχόμενο, οι αναγνώστες, για παράδειγμα, μπορούν να μάθουν λίγα πράγματα για την Γενική Θεωρία της Σχετικότητας. Και η δομή, με τις παράλληλες πραγματικότητες, απηχεί άμεσα μια συγκεκριμένη ερμηνεία της Κβαντικής Θεωρίας. Αλλά όσον αφορά τη δομή -οι τρεις μεγάλες ενότητες που είναι αρκετά διαφορετικές, αλλά συνδέονται εντέχνως μεταξύ τους- έχει μια αναλογία με τη μουσική: το βιβλίο είναι φτιαγμένο από τρεις «κινήσεις», όπως μια σονάτα».
-Ο Jonathan Coe έχει γράψει ότι είστε ένας από τους θεμελιωτές του μεταμοντερνισμού και της πειραματικής λογοτεχνίας στη Βρετανία. Αποδέχεστε το χαρακτηρισμό;
«Πάντοτε κολακεύομαι όταν οι άνθρωποι λένε ωραία πράγματα για μένα ή για τη δουλειά μου, και κάποιος δεν θα΄πρεπε ποτέ να διαφωνεί με μια φιλοφρόνηση. Αυτό που αναζητώ είναι η γνώση και η έκφραση, η οργάνωση του γεγονότος και της εμπειρίας, την ισχυρή ψευδαίσθηση της πραγματικότητας για την οποία η μυθοπλασία είναι ικανή, αλλά και την ικανότητά της να σχετικοποιεί τη σκέψη, θέτοντας ατέλειωτα ερωτήματα. Ένα μυθιστόρημα δεν μπορεί ποτέ να πει: έτσι είναι ακριβώς τα πράγματα. Μπορεί μόνο να πει: έτσι, ίσως, θα θα μπορούσε κάτι να είναι. Θέλω οι άνθρωποι να αντλούν ευχαρίστηση από τα μυθιστορήματά μου: όχι παροδική χαρά, αλλά κάτι που να αντέχει και τον προβληματισμό».
-Ποιους συγγραφείς αγαπάτε;
«Με κάθε συγγραφέα που νιώθω ότι κάνει την ίδια, ακριβώς, δουλειά με μένα έχω το αίσθημα που έχει ένας οικοδόμος που παρατηρεί ένα ρωμαϊκό τείχος. Οι συγγραφείς που μου αρέσουν περισσότερο είναι, συνήθως, πεθαμένοι. Τρέφω μεγάλο σεβασμό για το παρελθόν, δεδομένου ότι γνωρίζω το πόσο γρήγορα γινόμαστε μέρος του. Από τους σύγχρονους συγγραφείς, εκείνοι που απολαμβάνω περισσότερο είναι, συνήθως, αυτοί που δεν μου μοιάζουν: όσοι μου επιτρέπουν να έχω τη χαρά της έκπληξης, του θαυμασμού και της εκτίμησης, χωρίς να σκέφτομαι πώς ένα «τέχνασμα» του βιβλίου έχει προκύψει, και πώς εγώ θα μπορούσα να το είχα κάνει διαφορετικά. Μεταξύ των νεκρών συγγραφέων θα ήθελα να αναφέρω τον Ντιντερό, τον Προυστ, και ιδιαίτερα τον Γκαίτε. Στον ήρωα του, τον Βίλχελμ Μάιστερ, αποτίω, άλλωστε, κι ένα μικρό φόρο τιμής και στο Sputnik Caledonia.
© Copyright 2001-2022 Θαλής + Φίλοι.
designed & developed by ELEGRAD
