Ο Ουμπέρτο 'Εκο σε αυτό το σύνθετο και πολυεπίπεδο μυθιστόρημα συμπυκνώνει, επίσης, τη γνώση και το μακροχρόνιο ενδιαφέρον του για την πλαστογράφηση και την συνωμοσιολογία και από την σκοπιά του μελετητή των προβλημάτων της γλώσσας και της επικοινωνίας.
“Το να ψεύδεσαι είναι μια τυπική ανθρώπινη συνήθεια, μερικές φορές πιο σημαντική από το να λες την αλήθεια” λέει σε πρόσφατη συνέντευξη του στην λογοτεχνική επιθεώρηση “Τhe Paris Review”. Και εξηγεί:“Επειδή μέσα από τα ψέματα μπορούμε να επινοήσουμε ένα δυνητικό κόσμο”.
Το βιβλίο του, παρ' ότι διαδραματίζεται στο παρελθόν, συνδέεται νοερά με τον σύγχρονο πληροφοριακό κόσμο και τον τρόπο που εξαπλώνονται οι ψευδείς πληροφορίες και οι θεωρίες συνωμοσίας στο διαδίκτυο.
Ποιό στοιχείο διατηρεί, τελικά, αμείωτο το ενδιαφέρον του κόσμου για την συνωμοσιολογία; “Η επιτυχία της”, σύμφωνα με τον 'Εκο, “εντοπίζεται στο γεγονός ότι δεν δημιουργεί νέες ιδέες αλλά τρέφει και ενδυναμώνει προκαταλήψεις του παρελθόντος”.
Υλικό από τον Γιώργο Καρουζάκη
Ένα μυθιστόρημα με ήρωες Ιησουίτες που δολοπλοκούν εναντίον των Μασόνων, διπλούς πράκτορες, πλαστογράφους και υστερικές σατανίστριες, το οποίο περιγράφει επίσης διάσημες συνωμοσίες, αιρετικές τελετές, σκοτεινές συναντήσεις σε ρυπαρά στέκια και απεχθή εγκλήματα στο Παρίσι του 19ου αιώνα, θα ταίριαζε περισσότερο σε έναν συγγραφέα ιστοριών λαϊκής κατανάλωσης. Και όχι στον καθηγητή Σημειωτικής Ουμπέρτο Εκο. Κι όμως, “Το Κοιμητήριο της Πράγας”, το πιο πρόσφατο βιβλίο του ιταλού διανοούμενου, αξιοποιεί δημιουργικά όλα εκείνα τα ελκυστικά στοιχεία που θα μπορούσαν να γοητεύσουν το πολυπληθές κοινό του Αμερικανού μυθοπλάστη Νταν Μπράουν.
Το ύφος όσο και η εικονογράφηση του μυθιστόρηματός του ‘Εκο ανακαλούν τις γαλλικές επιφυλλίδες -feuilletons- του 19ου αιώνα, τα λαϊκά αναγνώσματα σε συνέχειες που δημοσιεύονταν στις εφημερίδες της εποχής. Η επιλογή του συγγραφέα δεν είναι τυχαία. Αυτή η οικειοποίηση του δίνει τη δυνατότητα να αναδείξει με μια ήπια, αλλά διαβρωτική ειρωνεία, το κεντρικό θέμα του βιβλίου: τις θεωρίες συνωμοσίας που τρέφουν, εδώ και αιώνες, μεγάλο μέρος του ανθρώπινου είδους, επιτρέποντάς του, κάποιες φορές, να δικαιώσει τα αγριότερα δολοφονικά του ένστικτα.
Αν και διατηρεί, στο ακέραιο, την γοητεία των δημοφιλών μυθιστορημάτων του είδους, “Το Κοιμητήριο της Πράγας” έχει, εξ αρχής, διαφορετική προοπτική. Ο ‘Εκο δεν προετοιμάζει τον αναγνώστη να βυθιστεί ράθυμα στην σκοτεινή σαγηνευτική ιστορία που δημιούργησε με μεγάλη, είναι αλήθεια, μαεστρία. Αλλά του παραχωρεί την άβολη, για ορισμένους αναγνώστες, θέση να αμφισβητεί διαρκώς, να κρίνει όσα διαβάζει και ό,τι ενδεχομένως, τον σαγηνεύει.
Ραχοκοκαλιά του μυθιστορήματος είναι, άλλωστε, η κατασκευή και η διάδοση της εβραϊκής συνωμοσίας, μία από τις ισχυρότερες θεωρίες συνωμοσίας στην ιστορία της ανθρωπότητας, όπως “αποκαλύφθηκε” στα περίφημα “Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών”: το βιβλίο παρουσιάζει σε 24 κεφάλαια το υποτιθέμενο σχέδιο κατάκτησης του κόσμου από τους Εβραίους. Κείμενο που, πιθανώς, κατασκευάστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα στην Ρωσία από τους πράκτορες του Τσάρου και διαδόθηκε τάχιστα σε ολόκληρο τον κόσμο. Το περιεχόμενό του αξιοποίησαν, αργότερα, ο Αδόλφος Χίτλερ και το καθεστώς των εθνικοσοσιαλιστών για να αφανίσουν εκατομμύρια Εβραίους στο φρικτό Ναζιστικό Ολοκαύτωμα.
Κεντρικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος και “ο μόνος φανταστικός ήρωας αυτής της ιστορίας”, κατά τον Ουμπέρτο ‘Εκο, είναι ο Σιμόνε Σιμονίνι, τον οποίο ο συγγραφέας δημιούργησε αξιοποιώντας στοιχεία από διαφορετικά υπαρκτά πρόσωπα και αληθινά γεγονότα.
Ο Σιμονίνι, πλαστογράφος και μυστικός πράκτορας, εμφανίζεται μπροστά μας το 1897 στην δύση του βίου του. Τον συναντάμε στο παρισινό του διαμέρισμα, το οποίο διατηρεί πάνω από το παλαιοπωλείο που χρησιμοποιούσε ως βιτρίνα για τις σκοτεινές υποθέσεις του. Εκεί γράφει με πυρετώδεις ρυθμούς το ημερολόγιο του. Προσπαθεί να θυμηθεί τα σημαντικότερα γεγονότα που σημάδεψαν την ζωή του και, όπως αποδεικνύεται, και την εποχή του. Ολόκληρη η ζωή του ήταν, άλλωστε, συνδεδεμένη με τις πιο υποχθόνιες πλαστογραφήσεις και συνωμοσίες της ευρωπαϊκής ιστορίας.
Ο πατέρας του υπήρξε Καρμπονάρος που σκοτώθηκε υπερασπιζόμενος την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο μικρός Σιμονίνι μεγάλωσε με τον παππού του, ο οποίος και του μετέδωσε το μικρόβιο της μισαλλοδοξίας και την απέχθεια προς τους Εβραίους.
Ο ήρωας του ‘Εκο είναι ο ιδανικός ενδιάμεσος, ένα medium, ανάμεσα σε εμάς και το παρελθόν και ειδικότερα με την εποχή της κατασκευής και ενδυνάμωσης αρκετών συνωμοσιών που διατηρούν, μέχρι σήμερα, την ισχύ τους. Δεν είναι μόνο η υπόθεση με τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών στην οποία εμπλέκεται ήρωας μας. Η δράση του ρίχνει φως, σχεδόν σε κάθε προκατάληψη, ιδεοληψία και συνωμοσία που έχουμε γνωρίσει. Στο διάβα του αναζωπυρώνει και εκμεταλλεύεται, με απαράμιλλο κυνισμό, κάθε σπίθα μίσους που συναντά. Οι γυναίκες, οι Γερμανοί, οι Ιησουίτες, ο Ναπολέοντας, οι Μασόνοι, οι Καρμπονάροι και οι Εβραίοι πλέκονται με δεξιοτεχνία στον συνωμοσιολογικό ιστό του, ενώ οι σφαγές στο Παρίσι της Κομούνας και η υπόθεση Ντρέιφους είναι ιστορικά γεγονότα που η κίβδηλη φύση του θα καταφέρει να εκμεταλλευτεί.
Σκιά του Σιμονίνι σε ολόκληρο το βιβλίο είναι ένας ακόμα χαρακτήρας, ο αβάς Ντάλα Πίκολα, μια εκδοχή του εαυτού του που παρεμβαίνει διαρκώς στις σημειώσεις του ημερολογίου του και του υπενθυμίζει όσα δεν μπορεί να ανακαλέσει η ασθενής μνήμη του γήρατος. Στοιχείο που ενισχύει την ψυχαναλυτική διάσταση του ήρωα, την σχάση της νοσηρής προσωπικότητάς του καθώς και την αφηγηματική προοπτική του βιβλίου.
Ο Ουμπέρτο ‘Εκο σε αυτό το σύνθετο και πολυεπίπεδο μυθιστόρημα συμπυκνώνει, επίσης, τη γνώση και το μακροχρόνιο ενδιαφέρον του για την πλαστογράφηση και την συνωμοσιολογία και από την σκοπιά του μελετητή των προβλημάτων της γλώσσας και της επικοινωνίας. “Το να ψεύδεσαι είναι μια τυπική ανθρώπινη συνήθεια, μερικές φορές πιο σημαντική από το να λες την αλήθεια” λέει σε πρόσφατη συνέντευξη του στην λογοτεχνική επιθεώρηση “Τhe Paris Review”. Και εξηγεί:”Επειδή μέσα από τα ψέματα μπορούμε να επινοήσουμε ένα δυνητικό κόσμο”.
Το βιβλίο του, παρ’ ότι διαδραματίζεται στο παρελθόν, συνδέεται νοερά με τον σύγχρονο πληροφοριακό κόσμο και τον τρόπο που εξαπλώνονται οι ψευδείς πληροφορίες και οι θεωρίες συνωμοσίας στο διαδίκτυο. Ποιό στοιχείο διατηρεί , τελικά, αμείωτο το ενδιαφέρον του κόσμου για την συνωμοσιολογία; “Η επιτυχία της”, σύμφωνα με τον ‘Εκο, “εντοπίζεται στο γεγονός ότι δεν δημιουργεί νέες ιδέες αλλά τρέφει και ενδυναμώνει προκαταλήψεις του παρελθόντος”.
-Γιατί ο Ουμπέρτο ‘Eκο ονόμασε το βιβλίο του “Το κοιμητήριο της Πράγας” και πώς ο τίτλος συνδέεται με τα βασικά θέματα του μυθιστορήματος;
-Από τα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου ο κεντρικός ήρωας Σιμόνε Σιμονίνι ακολουθείται από μια αινιγματική προσωπικότητα, τον αβά Ντάλα Πίκολα. Πρόκειται για ένα είδος Αlter ego, μια άγρυπνη σκιά και μια πλευρά της συνείδησής του που τον ακολουθεί σε κάθε βήμα της προσπάθειάς του να θυμηθεί και να καταγράψει τα γεγονότα της ζωής του.
-Ποιοι λόγοι, κατά τη γνώμη σας, ώθησαν τον ‘Εκο να επινοήσει ένα αντίγραφο του κεντρικού ήρωα, μια επιπλέον περσόνα; Ποια είναι η σημασία της σύγκρουσης των δυο προσωπικοτήτων και η διάσταση των απόψεων τους, όσον αφορά την αφήγηση των ίδιων γεγονότων;
-Ο ‘Εκο επιχειρεί να ανασυνθέσει την ύφανση και την εξάπλωση μίας από τις μεγαλύτερες συνωμοσίες στην ιστορία της ανθρωπότητας, την συνωμοσία εναντίον των Εβραίων, η οποία το 19ο αιώνα συμπυκνώθηκε στην έκδοση “Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών”. Ποια ιστορικά γεγονότα, ποιες προσωπικότητες και ποια λογοτεχνικά έργα θεωρεί ότι ενίσχυσαν και μπόλιασαν αυτή την παγκόσμια συνωμοσία;
-Με ποιό τρόπο συνδέει ο ‘Εκο το μίσος, ένα ισχυρό ανθρώπινο συναίσθημα, αλλά και την τάση των ανθρώπων να ψεύδονται με την εξάπλωση της συνωμοσιολογίας μέσα στους αιώνες;
-Ποιες είναι οι σημαντικότερες θεωρίες συνωμοσίας που κυριαρχούν σήμερα στην Ελλάδα, κατά την άποψή σας; Ποιες από αυτές έχετε πιστέψει και γιατί; Και ποιες έχετε απορρίψει και γιατί;
-Πώς και πότε, κατά τη άποψή σας, ορισμένες ιδέες μετατρέπονται σε θεωρίες συνωμοσίας;
-Αποτελεί το μυθιστόρημα του ‘Εκο μια πλάγια δοκιμιακή προσέγγιση της σχέσης μας με την Ιστορία, τη μνήμη και την εύθραυστη φύση της ιστορικής αλήθειας;
-Ποιες αναγωγές στο σήμερα μπορεί να κάνει ο αναγνώστης που διαβάζει τo μυθιστόρημα του ‘Εκο;
-Κάποιοι κατηγόρησαν τον συγγραφέα ότι το πλήθος των αντισημιτικών απόψεων που καταγράφει στο μυθιστόρημά του συντηρεί, αντί να κατευνάζει, το αντισημιτικό μένος. Ποια είναι η άποψη σας για αυτή την παρατήρηση;
-Στο μυθιστόρημα, με αφορμή το πάθος του κεντρικού ήρωα για το καλό φαγητό, περιγράφονται με εντυπωσιακές λεπτομέρειες δεκάδες πιάτα και ποικίλες συνταγές μαγειρικής. Τι εξυπηρετεί, κατά τη γνώμη σας, αυτή η εμμονή του συγγραφέα με την τροφή;
-Ποια συναισθήματα εναλλάσσονταν καθώς διαβάζατε το βιβλίο; Τι σας ευχαρίστησε και τι σας απώθησε στην ανάγνωση του;
Tον περασμένο Νοέμβριο ο ιταλός συγγραφέας και διανοούμενος Ουμπέρτο ‘Εκο μίλησε για το νέο του βιβλίο Το Κοιμητήριο της Πράγας στον ‘Αντριου Μάρτιν, κριτικό της λογοτεχνικής επιθεώρησης The Paris Review. Ο Σιμόνε Σιμονίνι, ο αποκρουστικός πλαστογράφος που δημιούργησε ο ‘Εκο, το ενδιαφέρον του συγγραφέα για την πλαστογραφία, η διαμόρφωση και εξάπλωση των συνωμοσιών ήταν ορισμένα από τα θέματα της κουβέντας τους, από την οποία αναδημοσιεύουμε ένα μικρό μέρος.
Απολαύσατε την συγγραφή του συγκεκριμένου βιβλίου;
“Πολύ λιγότερο από τα άλλα. Για μένα, η διαδικασία συγγραφής ενός βιβλίου διαρκεί, συνήθως, έξι χρόνια. Όλο αυτό το διάστημα συλλέγω υλικό, γράφω και ξαναγράφω. Αποσύρομαι σε αυτή την ιδιωτική γωνιά του εαυτού μου με τους χαρακτήρες μου. Δεν ξέρω τι θα συμβεί. Το ανακαλύπτω βαθμιαία. Και λυπάμαι ειλικρινά όταν το μυθιστόρημα τελειώνει, διότι δεν υπάρχει πια άλλη ευχαρίστηση, άλλη έκπληξη. Σε αυτό το μυθιστόρημα, το υλικό που είχα να διαχειριστώ ήταν τόσο απεχθές που, συχνά, ένιωθα αμήχανος, ενοχλημένος. Έπρεπε να δημιουργήσω έναν απολύτως αρνητικό ήρωα, έναν αποκρουστικό χαρακτήρα, αν και αναμφίβολα αυτή η διαδικασία είναι προκλητική για έναν συγγραφέα. Ευτυχώς, κάποιοι από τους συναδέλφους μου έχουν κάνει το ίδιο στο παρελθόν. Ο Σαίξπηρ, για παράδειγμα, με τον Ριχάρδο τον Τρίτο”.
Στο σημείωμά σας προς τον αναγνώστη λέτε ότι, θα «κοιτάξει με αγωνία πίσω του, θα ανάψει όλα τα φώτα, και θα υποψιαστεί ότι αυτά τα πράγματα θα μπορούσαν να συμβούν ξανά, σήμερα”. Είχατε στο μυαλό σας σύγχρονα γεγονότα καθώς αναπτύσσατε την πλοκή του βιβλίου σας;
“Είναι σαφές ότι όταν γράφεις μια ιστορία που διαδραματίζεται στο παρελθόν προσπαθείς να δείξεις τι πραγματικά συνέβη εκείνη την εποχή. Αλλά πάντοτε κινητοποιείσαι από την υποψία ότι επισημαίνεις και κάτι για το σύγχρονο κόσμο μας. Δείτε, για παράδειγμα, τα έγγραφα που αποκαλύφθηκαν από το WikiLeaks. Ήμουν πολύ ικανοποιημένος, γιατί το μυθιστόρημα μου κυκλοφόρησε στην Ιταλία πριν από ένα χρόνο, ακριβώς ένα μήνα πριν ξεσπάσει η υπόθεση WikiLeaks. Ο Σιμονίνι, ο ήρωας μου, είναι ένας πλαστογράφος και γνωρίζει ότι για να μεταφέρεις πληροφορίες σε μια μυστική υπηρεσία πρέπει πάντα να πεις αυτό που είναι ήδη γνωστό. Διαφορετικά δεν θα σε πιστέψουν. Από όσα διάβασα στα έγγραφα του WikiLeaks, όλες οι πληροφορίες που έστελναν οι αμερικανικές πρεσβείες στην Χίλαρι Κλίντον, ήταν ακριβώς εκείνες που είχαν δημοσιευθεί στο περιοδικό “Newsweek” την προηγούμενη εβδομάδα! Βλέπετε λοιπόν, ότι μερικές φορές υπάρχει ελάχιστη διαφορά ανάμεσα στην μυθοπλασία και στην πραγματικότητα”.
Τι σας γοητεύει στην πλαστογραφία; Είναι ένα θέμα που διατρέχει μεγάλο μέρος του έργου σας.
“Το ενδιαφέρον μου για την πλαστογραφία ξεκίνησε, τουλάχιστον τριάντα ή σαράντα χρόνια πριν, εν μέρει επειδή είμαι και μελετητής των προβλημάτων της γλώσσας και της επικοινωνίας. Το να ψεύδεσαι, ξέρετε, είναι μια τυπική ανθρώπινη δραστηριότητα, μερικές φορές πιο σημαντική από το να λες την αλήθεια. Λόγω του ψεύδους μπορούμε να δημιουργήσουμε και να επινοήσουμε έναν νέο, πιθανό κόσμο. Για να κατανοήσουμε εάν κάτι είναι γλώσσα ή όχι [κατά τη γλωσσολογία], θα πρέπει να δούμε πρώτα αν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να πούμε ένα ψέμα. Τότε, μόνο, είναι γλώσσα.
Ενδιαφέρθηκα για τα “Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών”, όχι μόνο γιατί αποτελούν μια σημαντική περίπτωση πλαστογραφίας, αλλά κυρίως για την συμβολή τους σε μια τόσο μεγάλη τραγωδία, τον αφανισμό χιλιάδων Εβραίων από τους Ναζί. Ήταν το 1921 όταν οι Τάιμς του Λονδίνου απέδειξαν ότι τα “Πρωτόκολλα” ήταν πλαστά. Τότε όμως, ύστερα από αυτή την αποκάλυψη άρχισαν να γίνονται περισσότερο πιστευτά και να δημοσιεύονται παντού. Έτσι άρχισα να ενδιαφέρομαι για ένα τόσο ισχυρό φαινόμενο και να αναρωτιέμαι: γιατί τα “Πρωτόκολλα” υπήρξαν τόσο επιτυχημένα; H απάντηση είναι επειδή δεν δημιούργησαν νέες ιδέες, αλλά ενίσχυσαν τις προκαταλήψεις του παρελθόντος”.
Ολόκληρη η συνέντευξη στο The Paris Review (στα αγγλικά)
Ο Νταν Μπράουν απ’ την ανάποδη, από την Τίνα Μανδηλάρα, The Books Journal
© Copyright 2001-2012 Θαλής + Φίλοι.
designed & developed by ELEGRAD
