Αναρτήθηκε σε 23 Ιανουαρίου, 2019 κατηγορία: Συνεντεύξεις | Tags: Αλέξάνδρα Σαμουήλ, Λογοτεχνία, μαθηματικά, Συνέντευξη, Φιλοσοφία

Συνέντευξη στον Γιώργο Καρουζάκη

Το βιβλίο της Αλεξάνδρας Σαμουήλ, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου, έχει ως αφετηρία του τη μελέτη της συμβολικής χρήσης του αριθμού 3 στη νεοελληνική λογοτεχνία. Από αυτό το σημείο, μας οδηγεί στις απαρχές της αριθμολογικής σκέψης, της φιλοσοφικής προσέγγισης του κόσμου η οποία στηρίζεται στα μαθηματικά, και αποκαλύπτει την περιπέτεια των αριθμών στο χρόνο ως γόνιμο πνευματικό ταξίδι στον ανθρώπινο πολιτισμό.

Ποια αφορμή ή ποια ιδέα σας ώθησε να γράψετε το βιβλίο;

Όπως σημειώνω και στον Πρόλογο, αφορμή για τη συγγραφή του βιβλίου αποτέλεσε η ευρεία και συμβολική χρήση του αριθμού, και ιδιαίτερα του αριθμού 3, τόσο στη δημοτική όσο και στη λόγια, παλαιότερη και νεότερη ποίησή μας.

Το ενδιαφέρον του βιβλίου σας εκτείνεται σε ένα ευρύ φάσμα πεδίων που συνδέονται με τα μαθηματικά, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, την ποίηση, τη λαϊκή παράδοση κ.ά. Ποιο είναι το συνεκτικό στοιχείο της έρευνάς σας;  

Συνεκτικός κρίκος όλων αυτών των πεδίων (θα μπορούσε να προσθέσει κανείς και την αστρολογία, την αλχημεία, τον ελευθεροτεκτονισμό και τον αποκρυφισμό), είναι η αριθμολογική παράδοση, μια φιλοσοφική θέαση του κόσμου που στηρίζεται στα μαθηματικά και στις μυστικές, αριθμητικές αντιστοιχίες του μικρόκοσμου με τον μακρόκοσμο.

Μια παράδοση που ξεκινά από τους Πυθαγόρειους και τον Πλάτωνα και από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως τους μυστικιστές της ύστερης Αρχαιότητας και από αποκρυφιστές, αστρολόγους και μάγους φτάνει, τουλάχιστον, ως τον Κοπέρνικο και τον Κέπλερ, για να εκβάλει σημαντικά διαφοροποιημένη από την ελληνική της καταγωγή στους Γερμανούς και Γάλλους Ρομαντικούς και στους Υπερρεαλιστές επιγόνους τους. Με άλλα λόγια, συνεκτικός ιστός του βιβλίου είναι η παράδοση των κοσμικών συγγενειών και αντιστοιχιών, η πεποίθηση της παγκόσμιας συμπάθειας και επικοινωνίας, νοητό έρεισμα των οποίων υπήρξε πάντα ο αριθμός.

Είναι ενδιαφέρον ότι στη μελέτη σας οι αριθμοί, και γενικότερα τα μαθηματικά, συγκροτούν ένα εργαλείο φιλολογικής και πολιτισμικής προσέγγισης γραπτών κειμένων και παραδόσεων αρκετών αιώνων. Κυρίως, όμως, είναι τα σύμβολα μέσα από τα οποία οι άνθρωποι προσπαθούν να προσεγγίσουν το νόημα του κόσμου. Γιατί η χρήση των αριθμών ευνόησε και ευνοεί τέτοιου είδους προσεγγίσεις;

Οι αριθμοί υπήρξαν ήδη από τους Πυθαγόρειους και τον Πλάτωνα θεμέλιο αλλά τρόπος υπέρβασης της πραγματικότητας, καθώς πέρα από την αναμφισβήτητη, πρακτική χρησιμότητά τους αποτελούσαν σύμβολα τάξης και αρμονίας. Και τούτο γιατί ήταν οι αριθμητικές σχέσεις, οι μαθηματικοί λόγοι θετικών ακεραίων αριθμών που προϋπέθεταν τη μουσική αρμονία αλλά και τις χορευτικές κινήσεις των άστρων, τον αρμονικό δηλαδή κοσμικό ρυθμό. Έτσι, θεωρήθηκαν ως το ιδανικό όχημα από τον μεταβλητό, αισθητό κόσμο προς έναν άφθαρτο και ουράνιο· η κύρια οδός από την ατελή και σκοτεινή Γη προς την τελειότητα των ουρανίων σφαιρών, οδός που θα οδηγούσε στη θέαση του αληθινού «Όντος».

Ποια σημασία αποκτά η αριθμολογία στο σύμπαν του δημοτικού τραγουδιού και ποια στη σύγχρονη ποίηση;

Μια ουσιώδης διαφορά, ως προς τον συμβολισμό των αριθμών, ανάμεσα στο σύμπαν του δημοτικού τραγουδιού και σε εκείνο της νεότερης ποίησης είναι ότι η δημοτική μούσα φαίνεται να αντλεί κυρίως την έμπνευσή της από «χαμηλές» εκδοχές της αριθμολογίας, από την «εκχριστιανισμένη», δηλαδή, αστρολογία, η οποία κατά τους βυζαντινούς χρόνους είχε πλήρως συνδεθεί με τη νεοπυθαγόρεια αριθμοσοφία. Έτσι, η πεποίθηση της κοσμικής συμπάθειας και επικοινωνίας φαίνεται να παίρνει σάρκα και οστά στο δημοτικό τραγούδι κυρίως με την αναπαραγωγή του ρυθμού του σεληνιακού «γίγνεσθαι», των τριών φάσεων του φεγγαριού στις δημοτικές τριάδες, εικονογραφώντας είτε τον ρυθμό της συντονισμένης με τα άστρα ανθρώπινης ζωής είτε την αστρολογική πρόγνωση και διευθέτησή της.

Από την άλλη, είναι πολύ δύσκολο να γενικεύσουμε τη σημασία του αριθμού στη νεότερη ποίηση, καθώς από διαφορετικές «πηγές» φαίνεται να αντλεί λ.χ. ο Ελύτης (κυρίως από την πλατωνική Πολιτεία και τη Ρομαντική Φιλοσοφία της Φύσης), και από διαφορετικές ο Εγγονόπουλος (ελευθεροτεκτονισμός, αλχημεία, αρχαία ελληνικά και αιγυπτιακά Μυστήρια, ορφισμός) ή ο Σεφέρης (Δάντης, Όμηρος, δημοτικό τραγούδι).

Έτσι, το ρυθμολογικό πρότυπο και η αριθμητική ποιητική δομή του Ελύτη ανακαλούν την επανενεργοποιημένη κατά τον Ρομαντισμό πυθαγόρεια μουσική των ουρανίων σφαιρών· τα τριαδικά, ταυτιστικά σχήματα του Εγγονόπουλου συστοιχούν με τον ερμητισμό και τον αποκρυφισμό, παραδόσεις που έχουν στόχο τη συναίρεση και πλήρη κατάργηση των κοσμικών αντιθέσεων, ενώ ο αρνητικός συμβολισμός ορισμένων τριάδων του Σεφέρη δηλώνει την αδυναμία μετατροπής της σεφερικής δυστοπίας σε ευτοπία, αντανακλώντας τη χαμένη πλέον κοσμική αρμονία.

Ποιες βασικές διαφορές εντοπίζετε στη χρήση της αριθμολογίας σε σχέση με το παρελθόν;

Η βασικότερη διαφοροποίηση στην αριθμολογική σκέψη σε σχέση με τον παρελθόν τελείται κατά τον Ρομαντισμό με την υποκατάσταση του υπεραισθητού, ουράνιου κόσμου από τον ψυχοπνευματικό μικρόκοσμο του ανθρώπου. Δηλαδή, μοντέλο του φυσικού, επίγειου κόσμου δεν ήταν πλέον ένας ανώτερος, ουράνιος, αρχαίος και χριστιανικός κόσμος, αλλά ο ηθικός, ανθρώπινος μικρόκοσμος, με άλλα λόγια οι παγκόσμιες αναλογίες εντοπίζονταν πια ανάμεσα στο φυσικό και στο πνευματικό επίπεδο.

Τι θα θέλατε να αποκομίσουν οι αναγνώστες από το βιβλίο σας;

Θα επιθυμούσα να αντιληφθούν ότι για τη σύνθεση του άλλου, του «πέραν» κόσμου, της δεύτερης πραγματικότητας στην οποία στοχεύει η λογοτεχνία, οι ποιητές πάντα έβρισκαν καταφύγιο σε μια κοσμολογική παράδοση, μια μαγική αντίληψη της ενότητας του κόσμου, κύριος φορέας της οποίας υπήρξε ο αριθμός. Και ότι ήταν αυτή η μυστική ερμηνεία του κόσμου εκείνη που μπορούσε να τροφοδοτήσει τις οραματικές, ποιητικές συλλήψεις, και να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στον εαυτό και το σύμπαν, μεταβολίζοντας την υλική πραγματικότητα σε πνευματικότητα.