Αναρτήθηκε σε 1 Ιανουαρίου, 2010 κατηγορία: Άρθρα

Συντάκτης: Τεύκρος Μιχαηλίδης

Κυριακή του Θωμά αυτή που μας έρχεται και η εκκλησία μας τιμά τον Απόστολο του Ορθολογισμού, αυτόν που επειδή «…ουκ ην μετ’ αυτών ότε ήλθεν ο Ιησούς…» τόλμησε να αμφισβητήσει την Ανάσταση λέγοντας ότι «εάν μη ίδω εν ταις χερσίν αυτού τον τύπον των ήλων… ου μη πιστεύσω». Σύμφωνα λοιπόν με το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο οκτώ μέρες μετά την Ανάσταση, ο Χριστός εμφανίστηκε ξανά ενώπιον των μαθητών Του και έδωσε την ευκαιρία στον Θωμά να δει και να ψηλαφίσει στα χέρια Του τα σημάδια των καρφιών, δηλώνοντας ωστόσο (εν είδη Θείας μπηχτής αν μου επιτρέπεται η έκφραση) ότι «…μακάριοι οι μη ιδόντες και πιστεύσαντες…».

Το πρόβλημα της πίστης, το ερώτημα του αν είναι δυνατόν κάποιος, αφού αναλύσει λογικά τα δεδομένα, να «αποφασίσει» να γίνει πιστός, απασχόλησε για πολλούς αιώνες θεολόγους, φιλοσόφους και επιστήμονες. Τα θεολογικά κείμενα βρίθουν από «αποδείξεις περί υπάρξεως του Θεού» και αυτό παρά την ολοκάθαρη θέση του Αγίου Αυγουστίνου ότι «…μόνο ο Θεός μπορεί να ενσταλάξει την πίστη στην καρδιά του ανθρώπου». Δεν είναι άλλωστε σπάνιο το φαινόμενο επιστημόνων που εμπλέκοντας το φυσικό και το υπερφυσικό ακύρωσαν με την επιχειρηματολογία τους το χαρακτήρα τόσο του ενός όσο και του άλλου.

Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα του Πιερ ντε Μωπερτουί (1698 – 1759), του ανθρώπου που απέδειξε τον ισχυρισμό του Νεύτωνα για το σχήμα της Γης. Το 1746 διατύπωσε την περίφημη «Αρχή της ελάχιστης δράσης», σύμφωνα με την οποία «σε όλες τις μεταβολές που λαμβάνουν χώρα στο σύμπαν το άθροισμα των γινομένων της ταχύτητας και της μετατόπισης όλων των σωμάτων είναι το ελάχιστο δυνατό». Η αρχή, που απορρέει από τη μηχανική του Νεύτωνα περιγράφει με απόλυτη σαφήνεια έναν από τους θεμελιώδεις νόμους της φύσης. Ωστόσο ο Μωπερτουί προκάλεσε τα ειρωνικά σχόλια των συγχρόνων του ισχυριζόμενος ότι η αρχή της ελάχιστης δράσης αποτελεί την απόδειξη υπάρξεως του Θεού. Το άρθρο του άλλωστε έφερε τον εύγλωττο τίτλο «Οι νόμοι της κίνησης και της ηρεμίας όπως προκύπτουν από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Θεού».

Πολύ πιο συγκροτημένη είναι η σκέψη του μεγάλου μαθηματικού και φιλόσοφου Μπλαιζ Πασκάλ (εφευρέτη μεταξύ άλλων και της πρώτης υπολογιστικής μηχανής). Ο Πασκάλ (1623 – 1662) υπήρξε, μαζί με τον Πιέρ Φερμά ο θεμελιωτής της θεωρίας των πιθανοτήτων και ο πρόδρομος της μαθηματικής θεωρίας αποφάσεων. Στο έργο του «Σκέψεις» διατυπώνει ένα συλλογισμό που είναι γνωστός στην ιστορία της φιλοσοφίας ως «το στοίχημα του Πασκάλ» και σύμφωνα με τον οποίο ένας αγνωστικιστής έχει κάθε συμφέρον να οργανώσει τη ζωή του με βάση την υπόθεση ότι ο Θεός υπάρχει παρά με την αντίθετη υπόθεση.

Πριν αναλύσουμε το συλλογισμό του ας ξεκαθαρίσουμε ότι ο Πασκάλ θεωρούσε την ορθολογική επιχειρηματολογία ως τελείως ανεπαρκή για τη διαχείριση θεολογικών θεμάτων. Συνεπώς το «στοίχημα», δεν αποτελεί απόδειξη υπάρξεως του Θεού αλλά ένα λογικό επιχείρημα που προτρέπει σε μια πλήρως αιτιολογημένη και συνειδητή ανθρώπινη απόφαση.

Το σημείο εκκινήσεως του συλλογισμού είναι ότι η λογική είναι σε θέση να κατανοήσει οτιδήποτε βρίσκεται σε αναλογία με αυτή. Έτσι είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε ό,τι είναι πεπερασμένο αφού έχει μέγεθος και όρια όπως κι εμείς. Γνωρίζουμε την ύπαρξη του μαθηματικού απείρου όχι όμως και τη φύση του αφού έχει όπως κι εμείς μέγεθος αλλά όχι όρια. Τέλος ο Θεός δεν έχει ούτε μέγεθος ούτε όρια και συνεπώς δεν μπορούμε να κατανοήσουμε ούτε τη φύση ούτε την ύπαρξή Του. Άρα η απόφαση περί υπάρξεως ή μη του Θεού δεν μπορεί να στηριχθεί στη λογική. Ας αποδώσουμε λοιπόν μια πιθανότητα 50% στην ύπαρξη και 50% στην μη ύπαρξη. Εάν «ποντάρουμε» τη ζωή μας στην μη ύπαρξη σε περίπτωση που έχουμε άδικο θα χάσουμε την αιώνια ζωή ενώ εάν έχουμε δίκιο, δεν θα μπορέσουμε καν να διαπιστώσουμε ότι κερδίσαμε, αφού σε αυτή την περίπτωση δεν θα υπάρχει ζωή μετά θάνατον. Αντίθετα, αν «ποντάρουμε» στην ύπαρξη και έχουμε δίκιο κερδίζουμε την αιωνιότητα ενώ αν έχουμε άδικο δεν θα υπάρχει κανείς ούτε καν για να μας κοροϊδέψει εξ αιτίας της λανθασμένης μας απόφασης.

Φυσικά το επιχείρημα του Πασκάλ ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων. Ο Βολταίρος, ο Ντιντερό, ο Κοντορσέ του άσκησαν δριμύτατη κριτική, ο Ντιντερό μάλιστα επισήμανε ότι τα ίδια ακριβώς θα μπορούσε να ισχυριστεί και ένας ιμάμης. Εμείς θα αφήσουμε τον αναγνώστη να στοχαστεί μόνος του πάνω στο θέμα, παραθέτοντας μονάχα, εν είδη επιλόγου ένα απόφθεγμα του Αντρέ Μαλρώ, που κι αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως απάντηση στον Πασκάλ: «Μπορεί η γήινη ζωή να μην αξίζει τίποτα, τίποτα όμως δεν αξίζει όσο η ζωή».

Οι «Σκέψεις» του Μπλαιζ Πασκάλ κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Καστανιώτη σε μετάφραση Κωστή Παπαγιώργη.